Verkfallsrétturinn

Sigríður Ásthildur Andersen lögmaður spyr í grein á MBL 21. júní síðastl. um hvort verkfallsréttur sé heilagur. Í greininni heldur hún því  fram að aðilar vinnumarkaðs hafi ekki samið um verkfallsrétt heldur hafi þeim verið afhentur rétturinn með inngripi stjórnvalda þegar þau settu lög nr. 80/1936 (þetta er ekki rétt hjá henni er 80 /1938).

Aldeilis kostuleg söguskýring hjá lögmanni og víðsfjari öllum veruleika að verkfallsrétturinn hafi orðið til vegna velvilja Alþingis árið 1938 með setningu laga um stéttarfélög og vinnudeilur. Verkafólk tók sér þennan rétt með hörðum átökum við bæði atvinnurekendur og stjórnvöld sem oftar en ekki hafa sett hagsmuni atvinnurekenda ofar hagsmunum almennings.

 

Það má leiða rök að því að þessi söguskýring Sigríðar Andersen sé ættuð úr Valhöll. Þaðan hefur komið sjónvarpsþáttaröð gerð af prófessor Hannes Hólmstein þar sem farið var yfir sögu síðustu aldar. Í þessum þáttum kom hvergi neitt fram um verkalýðsfélög eða kvenréttindabaráttu. Þar er því hins vegar haldið fram að öllum réttindum hafi verið úthlutað af velvilja ráðherra Sjálfstæðisflokks og stundum Framsóknar.

 

Hvergi minnst á hina blóðuga og oft langvinnu baráttu almennings fyrir sínum réttindum, sem eins og allir vita var ætíð undanfari lagasetningar ráðherra og er þannig ennþá. En sú söguskýring hentar ekki stjórnvöldum og höfunda stjórnmálaskýringanna í  þáttunum, þar er einungis minnst á þann ráðherra sem setti viðkomandi lög hverju sinni, ekki hvað varð til þess að lögin voru sett.

 

Í söguskýringum Valhallar voru það ætíð ráðherra Sjálfstæðisflokks sem stóðu að útdeilingu réttinda eins og t.d. atvinnuleysistrygginga, vökulögum, réttindum kvenna og þannig mætti áfram telja. Björn Bjarnason þáv. menntamálaráðh. keypti seríuna og lét sýna hana á besta tíma í Ríkissjónvarpinu og sendi einnig eitt sett í alla barnaskóla landsins.

 

Verkföll á Íslandi  Fyrsta verkfallið á Íslandi hófst árið 1755 þegar þrír erlendir vefarar á Bessastöðum lögðu niður vinnu í 14 daga, sakir þess að þeir höfðu ekki fengið greidd umsaminn laun í alllangan tíma. Verkfallinu lauk með því að Skúli fógeti greiddi þeim launin úr eigin vasa. Árið 1913 voru fyrstu verkföllin í Reykjavík. Það fyrra var gegn atvinnurekendum og stóð í þrjár vikur. Þar náðist fram krafan um 10 stunda vinnudag og viðurkenningu á stéttarfélögum sem fullgildum samningsaðila.

 

Um vorið var aftur lýst yfir verkfalli, í þetta sinn gegn dönskum verktökum vegna vinnu við hafnargerðina. Verktakarnir vildu lækka kaupið og hunsa ákvæðið um 10 stunda vinnudag. Brjóta átti á bak aftur sigurinn í verkfallinu frá því fyrr á árinu og brjóta niður verkalýðsfélögin.

 

Stærsti atvinnurekandi í Hafnarfirði á þessum tíma var Bretinn Bookles, hann sagði, „Ég get eigi viðurkennt verkamannafélög, þau valda öllum löndum tortímingu og leiða verkalýðinn afvega, samt á að borga verkamönnum okkar nægilega og vel, svo framarlega sem þeir eru ekki í verkamannafélaginu. Verkamannafélög valda falli flestra þjóða þau eyðileggja ekki aðeins iðnaðarframleiðslu heldur gera þau allt sem í þeirra valdi stendur til þess að hindra verkafólkið í að gera það , sem það á að gera, og við álítum að því fyrr sem öll verkamannafélög séu lögð niður á Íslandi, því betur sé farið fyrir landið.“

 

Samkomulagið um vinnulöggjöfina árið 1938 varð til eftir langvarandi allsherjarverkfall sem að mestu snérist um tilraun síldarverkenda á Borðeyri að brjóta á bak aftur verkfall verkakvenna í síldarsöltun, sem kröfðust betri kjara. Þetta gerðu þeir með því að ráða einungis konur sem ekki voru í verkalýðsfélaginu. Niðurstaðan var síðan að samið var um ákveðna „stjórnarskrá“ vinnumarkaðarins, þar sem þessu vopni voru sett ákveðnir rammar. Jafnframt var skýrt kveðið á um það að atvinnurekanda er algjörlega óheimilt að hafa afskipti af félagsaðild starfsmanna sinna.

 

Það tók íslenska launamenn áratuga baráttu ná í gegn virkum lögum um atvinnuleysistryggingar, fyrsta frumvarpið um atvinnuleysistryggingar er lagt fram 20. febrúar 1928, en það dagaði upp í þinginu. Það er ekki fyrr en árið 1956 sem frumvarp um atvinnuleysistryggingar nær fram að ganga eftir langvinn verkföll. Þetta gerist á Íslandi hálfri öld síðar en á hinum Norðurlöndunum. Þingmenn Sjálfstæðismanna  og Framsóknar börðust ætíð hatramlega harkalega gegn atvinnuleysistryggingum.

 

Einstaklingsbundinn – félagsbundinn verkfallsréttur.  Það er áberandi í umræðu um verkföll og verkfallsrétt að menn virðast sumir hverjir ekki gera sér grein fyrir þeim lögum sem hér eru í gildi um þetta efni um sem hér gilda. Þar má fyrst nefna að rétturinn er ekki einstaklingsbundinn, sem kemur í veg fyrir svo kölluð skæruverkföll sem verða gjarnan til í hita leiksins hjá einhverjum tilteknum hópi.

 

Skærur á vinnumarkaði og innan einstakra fyrirtækja eru því sjaldgæfari hér á landi en þar sem verkfallsrétturinn er einstaklingsbundinn. Tökum sem dæmi : Margir sendu verkalýðsfélögunum tóninn í Hruninu sakir þess að þau hefði ekki smellt sér í skæruverkföll til þess að mótmæla aðgerðum/aðgerðaleysi stjórnvalda og opinberra stofnana og báru þá íslensk verkalýðsfélög saman við t.d. Grikkland og önnur lönd, þar sem verkfallsrétturinn er einstaklingsbundinn. Jafnvel sá maður þekkta verkalýðsforingja halda þessu fram í fjölmiðlum!! Þetta er einfaldlega ekki hægt hér á landi vegna gildandi laga.

 

Sem starfsmaður í verkalýðsfélagi til allmargra ára þá get ég bent á það með vissu að umtalsverður hluti starfs trúnaðar- og starfsmanna verkalýðsfélaga er einmitt að leysa úr ágreiningi á vinnustað og einmitt jafnvel að koma okkar félögum í skilning um hvaða reglur gildi á íslenskum vinnumarkaði.

 

Ef farið yrði að óskum þeirra sem telja sig vera boðbera frelsis og vilja með því bjarga launamönnum undan ofríki verkalýðsfélaganna svo fyrirtækin geti án afskipta verkalýðsfélaganna útdeilt ómældum launahækkunum til starfsmanna sinna, þá ættu viðkomandi að skoða einmitt stöðuna á vinnumarkaði þar sem verkalýðsfélögin eru veik og trúnaðarmenn og starfsmenn verkalýðsfélaga gjarnan skotnir ef þeir eru með eitthvað múður. Á hverju áru á þriðja hundrað trúnaðar- og starfsmenn verkalýðsfélaga skotnir í heiminum.

 

Hvenær má boða verkfall.  Þátttaka í stéttarfélögum á Íslandi er einhver sú mesta í heimi og lætur nærri að sé um 90% um þessar mundir. Það er ekki hægt að efna til atkvæðagreiðslu um boðum verkfalls fyrr en fram hafi farið árangurslausar viðræður um það efni sem deilt er um milli stéttarfélags og atvinnurekanda og deilunni hafi síðan verið vísað til ríkissáttasemjara. Þá fyrst er hægt bera áform um verkfall undir  félagsmenn og meirihluti þeirra félagsmanna sem verkfall beinist að þarf siðan að samþykkja það í leynilegri atkvæðagreiðslu.

 

Verði það samþykkt er óheimilt hverjum sem er að ganga til þeirra starfa sem verkfallið beinist að. Ef það væri hægt leiddi það óhjákvæmilega til þess að verkfallsrétturinn verður að engu því þá geta atvinnurekendur aftur gert það sem gert var fyrir setningu laganna og það er að brjóta verkföll á bak aftur með að ráða bara þá sem ekki vilja fara í verkfall í vinnu. Ráðningarrétturinn er nefnilega atvinnurekandans. Það er því rangt að blanda þessu saman við þau ákvæði stjórnarskrár sem fjalla um atvinnuréttindi. Verkfallsrétturinn hamlar þeim ekki með nokkrum hætti, enda um skammtíma átök að ræða en ekki varanlegt ástand.

 

Mun verkafólks sætta sig við endurtekinn afskipti Alþingis?  Afskipti hins opinbera af verkföllum á almennum vinnumarkaði er nánast óþekkt í þeim ríkjum sem vilja telja sig meðal lýðræðisríkja. Það er hins vegar spurning hversu lengi íslenskt launafólk lætur bjóða sér þessi endurteknu afskipti Alþingis. Inngrip Alþingis eru ávallt reist á hagsmunum atvinnurekenda þar sem því er svo haldið fram að um almannahagsmuni sé að ræða. Það er ljóst að það stefnir í að launafólk verður að taka upp mun harðari baráttu aðferðir.

 

Með þessum afskiptum er Alþingi í raun að gefa út yfirlýsingu um að það vilji gefa félagslegum undirboðum lausan tauminn! Kjarasamningar eru samtrygging launamanna um að setja neðri mörkin fyrir því sem leyfilegt er. Lágmarkslaunin. Ef ekki er kveðið á um hver þau eigi að vera þá geta atvinnurekendur ákvarðað sjálfir hver þau eigi að vera. T.d. þegar illa árar á vinnumarkaði! Slíkt ástand viljum við ekki og reyndar hafa þau ríki, t.d. Norðurlöndin, sem ekki hafa farið þessa leið komið langbest út á alla mælikvarða.