trusted online casino malaysia
Jón Ólafsson 10/12/2014

Styrmir Gunnarsson: vinir hans og (einkum þó) óvinir

Screenshot 2014-12-11 08.00.24

 

Það er ekki meiningin að vera hér með einhvern ritdóm um bók Styrmis Gunnarssonar, en ég held það sé þess virði að skoða nokkur umfjöllunarefni í bók hans sem augljóslega eru og verða umdeild. Þetta eru:

1) Völd vinstri manna í menningarlífinu.

2) „Gífurleg þýðing“ starfsemi íslenskra sósíalista fyrir Sovéska kommúnistaflokkinn.

3) Ógn vinstrihreyfingarinnar á Íslandi við öryggi þjóðarinnar.

Allt eru þetta atriði sem hefur verið hamrað á nokkuð reglulega í umræðu um tímabil kommúnismans og kalda stríðsins hér á landi síðustu ár. Fræðimenn á borð við Þór Whitehead og Hannes H. Gissurarson hafa reynt að sýna fram á það í ritum sínum að vinstrimenn hér hafi í senn verið valdamiklir, leikið mikilvægt hlutverk fyrir heimskommúnismann og skapað hættu fyrir íslenskt ríkisvald sem eðlilegt hafi verið og í raun nauðsynlegt að mæta með eftirliti og öryggisráðstöfunum. Nokkrir fjölmiðlamenn hafa tekið undir þennan boðskap.

Í bókinni heldur Styrmir uppi sama málflutningi á sína vísu. Sjónarhorn hans er sjónarhorn þátttakandans og því reynir hann að fá lesandann með sér á vegferð ímyndunarinnar: að sjá fyrir sér hvernig aðstæður voru og hvers konar viðbrögð þær kölluðu á. Niðurstaða Styrmis er að þær hafi kallað á nákvæmlega þau viðbrögð sem veitt voru og að það sem hann hafi sjálfur aðhafst hafi því – vegna valdastöðu kommúnista, sambands þeirra við Sovétríkin og hættunnar sem af þeim stafaði – verið rétt.

Vandinn er sá að atriðin þrjú sem hér eru nefnd eru nauðsynlegar forsendur þessarar niðurstöðu Styrmis en hvorki honum né öðrum stríðsmönnum kalda stríðsins hefur tekist að gera nokkra sannfærandi grein fyrir þeim. Hér ætla að ég skoða lauslega hvernig Styrmir tekur á þeim í bókinni, því að mörgu leyti varpa gloppurnar í málflutningi hans ljósi á þann vanda sem allir standa frammi fyrir þegar þeir reyna að færa sönnur fyrir afstöðu sem mótuð hefur verið fyrirfram. Þeir þurfa að sveigja túlkun atburða að niðurstöðunni en gera þá iðulega mistök sem auðvelt er að afhjúpa.

 

Menningarleg yfirráð vinstri manna

Því hefur verið haldið mjög á lofti undanfarið að á árunum eftir seinni heimsstyrjöld og jafnvel fram á áttunda áratuginn, ef ekki lengur, hafi vinstri menn ráðið lögum og lofum í íslensku menningarlífi. „Af þessu er mikil saga“ segir Styrmir „sem ekki verður sögð hér en fullt tilefni er til að tala um. Að sumu leyti má segja að það þurfi að endurskoða bókmenntasögu þessa tímabils til þess að þeir höfundar sem við sögu komu fái óháðara mat á verk sín“ (bls. 44).

Nú er það óumdeilt að viðhorf rithöfunda og listamanna hér á landi, eins og raunar víða annarsstaðar, hneigðust frekar til vinstri en hægri. Að hluta má líka skýra þetta með því hvernig vinstrihreyfingin tileinkaði sér ákveðna þjóðernisstefnu sem höfðaði ekki bara til menningarvitanna heldur til stórs hluta þjóðarinnar sem hafði andúð á herstöðinni í Keflavík, en var ekki síður umhugað um varðveislu tungumálsins, verndun íslenskrar þjóðmenningar, sjálfstæðis og fullveldis.

Það er hinsvegar alveg fráleitt að halda því fram að kommúnistar hafi getað séð til þess að þeim listamönnum sem þeim væru hliðhollir væri hampað en hinir „hrakyrtir“, eða að vinstrihreyfingunni hafi tekist að dóminera menningarlífið með þeim hætti óháðir aðilar þurfi að endurskoða menningarviðhorf tímabilsins! Í þessari greiningu Styrmis kemur hins vegar fram tilhneiging sem einkennir alla bókina: Að ýkja mjög völd og áhrif vinstrihreyfingarinnar. Vissulega var öflug útgáfustarfsemi á eftirstríðsárunum sem tengja má við vinstrihreyfinguna. En valdið, getan og fjármagnið var að sjálfsögðu miklu meira meðal þeirra hópa sem stóðu að Morgunblaðinu, Alþýðublaðinu og Tímanum – sem sannarlega voru engin kommúnistablöð, jafnvel þó að styrkir kæmu frá Moskvu. Það var ekki heldur erfitt að sjá til þess að verk þeirra rithöfunda sem áttu betur upp á pallborðið hægra megin væru gefin út. Hér held ég að Styrmir rugli saman ólíkum hlutum, völdum annars vegar og menningarlegu auðmagni hinsvegar. Þar sem í hópi þeirra sem tekið var mark á í menningarlífinu voru miklu fleiri yfirlýstir vinstri menn en hægri menn, voru viðhorf þeirra sterkari – en það þýðir ekki að þau hafi verið röng eða að endurskoða þurfi ríkjandi smekk í bókmenntum og listum.

 

Sósíalistaflokkurinn og Sovéski kommúnistaflokkurinn

Styrmir Gunnarsson er ekki fræðimaður heldur gamall blaðamaður og ritstjóri og bækur hans um stjórnmál fyrri ára, þessi þar með talin, eru fyrst og fremst minningabækur. Styrmir hefur látið í ljós ákveðna vantrú á niðurstöðum þeirra sem fjallað hafa um málefni og tímabil sem hann þekkir án þess að hafa sjálfir upplifað þessa tíma. Þó að maður geri ekki sömu kröfur til hans og fræðimanna er ansi gremjulegt bæði hve rýrar þær staðreyndir eru sem hann deilir með lesendum sínum um nokkur helstu viðfangsefni bókarinnar og hve langsóttar ályktanir hans eru. Lesandann grunar að fyrir þessu sé í rauninni einföld ástæða sem í senn dregur úr gildi minningaskrifa hans og eykur gildi þeirra rannsókna sem byggðar eru á heimildum frekar en persónulegri reynslu.

Við vitum auðvitað í upphafi bókarinnar að Styrmir trúði því statt og stöðugt á þeim árum sem hann fjallar um, frá sjötta og fram á áttunda áratuginn að Sósíalistaflokkurinn, að minnsta kosti allir helstu forystumenn hans, hefði náið samráð um marga hluti við miðstjórn Sovéska kommúnistaflokksins. Það mætti ætla að Styrmir hefði fengið allmiklar uppýsingar um þetta samráð í gegnum tengilið sinn sem sagði honum reglulega frá því sem fram fór á vegum Sósíalistafélags Reykjavíkur og Sósíalistaflokksins. En það er svo merkilegt að ekkert af því sem tengiliðurinn fræðir hann um af fundum sem hann sækir, að undanskildum ummælum ónefnds manns um nám sitt í Austur-Þýskalandi í byrjun árs 1962, er hægt að tengja við slíkt samráð (bls. 123). Ef mið er tekið af því sem Styrmir birtir í bók sinni, hefði maður haldið að niðurstaða hans ætti að hafa verið önnur: Upplýsingarnar hefðu átt að draga úr þessum grunsemdum hans.

En það gera þær ekki, þvert á móti. Því rýrari sem heimildirnar reynast, þeim mun vissari verður Styrmir í sinni sök. Þetta kemur best fram í einum skrítnasta kafla bókarinnar „Moskvufundurinn og félagi Beljakov.“ Þar fjallar Styrmir um fund nokkurra framámanna í Sósíalistaflokknum haustið 1964 með fulltrúum Miðstjórnar Sovéska kommúnistaflokksins, þar á meðal Leonid nokkrum Brezhnev, sem skömmu síðar tók við forystu flokksins eftir að Nikita Khrusjov var ýtt til hliðar. Fundinn telur Styrmir sýna að ráðamenn í Sovétríkjunum hafi talið Sósíalistaflokkinn hafa „gífurlega þýðingu“ (bls. 189).

Því miður er flest það sem Styrmir byggir þessa niðurstöðu sína á ýmist rangt eða misskilningur, og rétt að rekja í stuttu máli hér hvers vegna:

Í fyrsta lagi er í sjálfu sér enga ályktun hægt að draga af veru Brezhnevs á fundinum aðra en þá að miðstjórnin vildi gera vel við Íslendingana sem höfðu á þessum fundi, eins og fleiri fundum sem farið höfðu fram í miðstjórninni árin á undan, langmestan áhuga á því að fá fyrirgreiðslu miðstjórnarinnar um hagstæð viðskipti. Brezhnev var líka á fundi með fulltrúum flokksins réttu ári áður. Einar Olgeirsson lék þarna sama leik og hann hafði leikið áður, allt frá 1954, að leggja áherslu á að Sósíalistar gætu haft milligöngu um að stórauka viðskipti á milli Íslands og Sovétríkjanna. Aukningin sem varð á þessum tíma var þó fyrst og fremst í allskyns smærri viðskiptum fyrirtækja sem tengdust Sósíalistaflokknum.

Í öðru lagi virðist Styrmir halda að alþjóðadeild miðstjórnar Sovéska kommúnistaflokksins hafi verið sérstök njósnastofnun flokksins „æðra sett en KGB og GRU“. Þetta er misskilningur, enda eru heimildir Styrmis ekki aðrar en blaðagrein úr New York Times sem hann gerir enga tilraun til að rekja eða skýra nánar. Alþjóðadeildin varð til eftir stríðið og hafði í upphafi það hlutverk að annast samskipti við erlenda kommúnistaflokka. Eftir 1956 varð hlutverk hennar víðara og þótt upplýsingasöfnun hafi farið fram á hennar vegum voru það ekki njósnir í neinni venjulegri merkingu þess orðs. Að halda því fram að hún hafi verið „æðra sett“ en KGB og GRU er fráleitt vegna þess að það er ekki hægt að bera þessar stofnanir saman. Félagi Beljakov verður því eins konar „súper njósnari“ í augum Styrmis, en það var hann ekki. Aleksej Beljakov var einn af „referentum“ miðstjórnar á þessum tíma og sem slíkur ábyrgur fyrir samskiptum við norræna kommúnistaflokka. Hann var þannig flokksfúnksjóner og diplómati. Hann átti raunar sitt stóra tækifæri nokkrum árum síðar þegar hann var gerður að sendiherra í Finnlandi og gerði þá finnsk stjórnvöld uggandi um fyrirætlanir Sovétstjórnarinnar með valdsmannslegu framferði. En ferli hans lauk á innan við ári því hann var kallaður heim eftir að hafa orðið sér til skammar vegna ölvunar. En það er önnur saga.

Það verður að segjast eins og er, að það getur varla talist fyllilega heiðarlegt að halda því fram að þessi fundur, frásögnin af honum í Þjóðviljanum, þátttakendur, tímasetningar og lýsingar á anda hans, segi okkur nokkuð annað en það sem hefur verið vel þekkt í að minnsta kosti 15 ár og það er að forystumenn sósíalista lögðu mikla áherslu á að blanda sér í viðskipti landanna og varð vel ágengt við það, rétt eins og Einar Olgeirssyni tókst að tryggja flokknum dálitla sneið af þeirri köku sem Sovéski kommúnistaflokkurinn gaf erlendum kommúnistaflokkum á hverju ári, með fjárgjöfum úr svokölluðum Búkarestsjóði.

 

Ógnuðu vinstrimenn (kommúnistar, sósíalistar) öryggi þjóðarinnar?

Styrmir Gunnarsson er sannfærður um að tengslin við Moskvu jaðri við landráð og að vegna hernaðarlegrar stöðu Íslands og fyrirætlana Sovétmanna almennt hafi verið eðlilegt að þessi hópur fólks sætti umtalsverðu eftirliti. Þetta telur hann einnig réttlæta það að hann skuli sem blaðamaður Morgunblaðsins einnig hafa sinnt upplýsingasöfnun um starfsemi sósíalista sem án vafa rataði meðal annars til viðeigandi aðila í sendiráði Bandaríkjanna. Ekki ætla ég að leggja siðferðilegt eða pólitískt mat á það sem Styrmir hafðist að. Hins vegar tel ég mikilvægt að benda á að enn skortir heimildir um að forystumenn sósíalista hafi tengst kommúnistaflokkum Austur Evrópu á þann hátt að hægt sé að komast að þeirri niðurstöðu að þeir „hafi í raun gengið erinda erlendrar þjóðar á Íslandi og þar með unnið skipulega gegn íslenskum hagsmunum“ (bls. 193).

Þær heimildir sem við þekkjum úr fórum Kommúnistaflokks Sovétríkjanna og austur-þýska kommúnistaflokksins sýna að samskipti voru miklu meiri en viðurkennt var. Einnig að umtalsverður fjárstuðningur rann til Sósíalistaflokksins og tengdra aðila á sjötta og sjöunda áratugnum og að líkindum eitthvað fram á áttunda áratuginn. En þær sýna annað líka. Frumkvæði Íslendinganna að þessum samskiptum var miklu meira en á hinn veginn og ástæðan var sú að nokkrir forystumenn sósíalista vildu nýta sér tengsl sín til hins ítrasta vegna hinna miklu hagsmuna sem voru fyrir Ísland í hagstæðum viðskiptum við Sovétríkin og vegna þess að tengslin gátu stutt flokkinn og tengda strfsemi fjárhagslega.

Þegar heimildir um samtöl og Moskvuheimsóknir eru stúderaðar kemur í ljós að því fór fjarri að Sósíalistaflokkurinn sæti og stæði eins og Moskva vildi eða að með einhverjum rétti megi halda því fram að flokknum hafi verið stýrt frá Moskvu á einhverju tímabili hans. Burtséð frá þeim hugmyndafræðilegu og sögulegu böndum sem gerðu einkum eldri flokksmönnum ókleift að slíta sig frá Sovétríkjunum, voru aðferðirnar sem beitt var af hálfu fulltrúa flokksins, hvort sem þeir birtust í líki sendiráðsstarfsmanna eða á heimavelli í bakherbergjum miðstjórnarinnar, mjög ólíklegar til árangurs. Sovétmenn reyndu stöðugt að fá þá sósíalista sem mest sóttu sendiráðið í Reykjavík til að tileinka sér hina steindauðu skrifræðismælsku sem einkenndi bæði hugsun og mál þeirra sjálfra. En þeir töluðu fyrir daufum eyrum vegna þess að jafnvel flestir gömlu kommarnir vissu að ef þeir færu fylgja fyrirmælum úr sovéska sendiráðinu myndi ekki líða á löngu áður en þeir misstu endanlega allt það fylgi sem þeir þó höfðu.

Það er eins og Styrmir gleymi því alltaf inn á milli að Kalda stríðið var áróðursstríð (hann man það stundum). En það var líka leikur kattarins að músinni, því á Íslandi voru sósíalistar þrátt fyrir allt oftast utan ríkisstjórnar og höfðu nær engin áhrif á utanríkisstefnu landsins. Margir yfirlýstir sósíalistar máttu þola margskonar mótlæti vegna skoðana sinna, jafnvel í einhverjum tilfellum atvinnumissi. Þegar Styrmir segir að þeir hafi unnið skipulega gegn hagsmunum Íslands hlýtur hann að vita betur, því hann veit vel að þeir höfðu ekki þá valdastöðu að þeir gætu það og, vegna þess að hann fékk árum saman upplýsingar frá njósnara í innsta hring, veit hann líka að á þeim vettvangi ríkti fyrst og fremst áhugi á því að nýta sovéttengsl í þágu flokksins og til þess að efla viðskiptatengsl landanna sem í augum margra sósíalista var bæði efnahagslegt og menningarlegt markmið (kannski Styrmir sjái skipulegt landráð í þeirri dálítið barnslegu trú).

Að lokum er rétt að benda á að það er auðvitað líklegt að einhverjir Íslendingar hafi verið á mála hjá einhverri njósnastofnun Sovétríkjanna. Það kann vel að vera að einhverntímann komi í ljós að einhver vinstrimaðurinn hafi þegið greiðslur fyrir að haga málflutningi sínum rétt í utanríkis- eða varnarmálum, en það þarf ekki að hafa verið, og það þyrfti heldur ekki að hafa verið sósíalisti. Fleiri koma til greina. Það er mjög líklegt að einhver hafi njósnað hér á landi, en hafi svo verið er ekkert líklegra að það hafi verið sósíalisti en einhver annar. Hér geta vel hafa verið embættismenn sem urðu njósnarar eins og ýmis dæmi eru um frá kaldastríðsárunum. Slíkt kemur einhverntímann í ljós eftir því sem tíminn líður og heimildir verða aðgengilegar. En ég vona hins vegar að þessu leiðinlega áróðursstríði fari að linna sem Styrmir Gunnarsson og nokkrir aðrir eindregnir hægrimenn halda áfram þrátt fyrir að enginn stígi fram og játi á sig landráðin og þrátt fyrir að heimildirnar sem hingað til hafa komið fram sýni alls ekki það sem þeir eru svo vissir um. Hvers vegna ekki að reyna nú einu sinni að lesa heimildirnar almennilega, átta sig á samhenginu, greina og hugsa? Það gerðist margt áhugavert í kalda stríðinu sem kallar á rannsóknir og umræðu, en þetta löngu úrelta áróðursstríð veldur því fyrst og fremst að raunverulegri umræðu er haldið í gíslingu.

Flokkun : Pistlar
1,673