Sjálfstætt fólk

Jólasýning Þjóðleikhússins í ár er uppsetning Þorleifs Arnar Arnarssonar á Sjálfstæðu fólki. Sýningin hefst með því að Rauðsmýrarhjónin sitja í forsetastúkunni og maddaman tala til okkar. Á hjartnæman hátt fer hún yfir hversu vænt henni þyki um okkur og hversu mikla áherslu hún leggi á að aðstoða þá sem minnst mega sín. Hversu heppin við íslendingar séum að hafa svona skilningsríka valdastétt. Við séum heppinn að vera frjálsir íslendingar.

 

Íslenskur almúgi þekkir ræðu Rauðsmýrarmaddömunnar ákaflega vel. Hann heyrir hana reglulega t.d. um hver áramót þegar forsetinn og forsætisráðherra ávarpa þjóðina og þegar Alþingi kemur saman. Henni er komið á framfæri í fréttatímum þegar forsvarsmenn íslenskrar valdastéttar ávarpa þjóðina og erlenda gesti við öll hugsanleg tækifæri.

 

Rauðsmýrarfólkið er í upphafsenu verksins að losa sig við lausaleikskróga sem Ingólfur Arnarson hafði gert Rósu vinnukonu með því að gefa hana Bjarti vinnumanni sem hafði unnið sleitulaust á Rauðsmýri í 18 ár. En þar ríkir svo sem ekki góðsemin gagnvart nýju hjónunum, heldur er það gert með því að stemma fyrstu afborgun í litlum skika upp í heiði við aleigu Bjarts eftir 18 ára starf. Af honum hirtar 25 ær og að auki er hann hnepptur í 12 ára skuldafangelsi.

 

Það var ekki afrakstur vinnunnar sem gerði honum kleift að verða frjáls, nei það var sakir þess að valdastéttin þurfti að losa sig við vandamál og nýtti sér samningsstöðu sína til þess að tryggja áframhaldandi vald sitt yfir þeim báðum.

 

„Sagan af Bjarti er saga mannsins, sem sáði í akur óvinar síns alt sitt líf, dag og nótt. Slík er saga sjálfstæðasta mannsins í landinu.“  Bjarti var talið í trú um að verið væri að koma fótunum undir frelsi hans og sjálfstæði.

 

Að lokinni þjóðremburæðunni eru leiktjöldin dregin frá og við áhorfendum blasir við ókleifur grár steinsteyptur ómúraður veggur sem umlykur hina frjálsu íslensku veröld. Á veggnum er einungis ein útgangsleið en hún er lokuð og læst öllum utan nokkrum sem njóta velvildar valdstéttarinnar. Íslensk þjóð hefur ávalt búið í höftum og gerir enn þann dag í dag. Sjálfstætt fólk er leiksýning þar sem nútíminn er dreginn upp samfara því að okkur er gert að horfast í augu við ömurlega fortíð þjóðarinnar. Í lok sýningarinnar blasir við áhorfendum hinn ískaldi veruleiki, hversu skammt við erum kominn í frelsisbaráttunni.

 

Þrátt fyrir að því sé reglulega haldið að okkur að við séum best í heim. Í verkinu er einmitt greind ástæða þess hversu veik þjóð við erum. Þjóð sem býr við þöggun og kúgun valdastéttarinnar á fjölmiðluninni. Hvernig komið er fyrir okkur í stjórnmálum og viðskiptum. Lokuð inn í allt umlykjandi „ást“ þeirra sem telja sig eiga öll hlutbréfin í Islandi ehf. Lýðræðið óvirkt og ráðherraræðið yfirgengilegt. Valdastéttin kemur í veg fyrir allar tilraunir þjóðarinnar til þess að koma á nýrri stjórnarskrá og velta af sér oki stjórnkerfi miðaldanna.

 

„Upp til dalanna, lángt upp til landsins bakvið þessi hvítu fjöll. Situr bóndinn og fólk hans í dag við útvarpið og býður eftir örvunarorði á þessum degi frelsisins, sem einnig er dagur hans. Einnig hann á að gera upp við sjálfan sig í dag svarið við þessari spurningu : Bóndi, hvar er komið frelsisbaráttu þinni? Ert þú frjáls maður? Lifir þú í nægtum sem samsvara því erfiði sem þú hefur lagt á þig í sumar leið? Er húsið þitt, búið þitt og jörðin þín í því ástandi að það samræmist þeim kröfum sem þú gerir þér um frjálsra manna líf, ekki manna sem hafa það eitt að fagnaðarefni að vera utan tukthússins heldur frjálsra manna í orðsins fylsta skilníngi?“

 

Í hátíðarræðum tyllidagsins hampar valdstéttin frelsisbaráttu Bjarts og hefur búið til mýtu um hann, sem síðan er nýtt til þess að telja okkur í trú um hversu langt við höfum náð. Boðskapur Halldórs Laxnes með bókinni Sjálfstæðu fólki var einmitt að opinbera fyrir okkur andhetjuna. Bjartur fór svívirðilega með Rósu og bar fulla ábyrgð á hræðilegum dauðdaga hennar. Hann náði sér í aðra konu sem hann virti engu meira en hina fyrri, sama þó hún þrælaði myrkranna á milli og bar honum fjölda barna í leiðinni sem urðu að skila löngum vinnudegi og fengum illan viðurgjörning.

 

Bjartur víkur aldrei góðu að nokkrum og hryllingur einkennir samskipti hans við Ástu Sóllilju og drengina. Hann segir eiginlega aldrei neitt fallegt við nokkra sál og leggur aldrei neinum lið né hjálpar neinum, nema hann telji sig geta haft eitthvert gagn af því. Meðferðin á kúnni er skelfileg, hann getur ekki einu sinni verið almennilegur við hundinn sinn. Hann treður sjálfsvirðingu annarra í svaðið og hugsar aldrei um þarfir annarra en sjálfs sín.

 

Allt þetta dregur Halldór Laxnes skilmerkilega fram, en þrátt fyrir það tekst íslensku valdastéttinni að telja okkur í trú um að Bjartur sé sú fyrirmynd sem við eigum að temja okkur.

 

Kaupfélög eru stofnuð og akbraut er lögð úr firði framhjá Sumarhúsum og fram í sveit. Bjartur fær byggingarefni kaupfélaginu að láni á góðum vöxtum og reisir tvílyft steinsteypt hús en það tryggir í raun óbreyttri stöðu staða hans gagnvart valdhöfunum og hreppstjórinn nær Sumarhúsum af honum. Bjartur er á upphafsreit en Ingi litli orðinn forsætisráðherra.

 

Bjartur ákveður að flytja í Urðarsel jörð Hallberu þar sem sólarlagið er svo fallegt. Hann tekur með sér Ástu Sóllilju fárveika af berklum og barn hennar ásamt Hallberu níræða tengdamóðir sína. Bjartur segir að maður eigi aldrei að gefast upp þó svo allt hafi verið tekið af manni.

 

Svið Vytautas Narbutas er vel úthugsað. Steinsteyptur múrinn sem hefur umvafið íslensk heimili síðustu 100 ár. Búningar Filippíu I. Elísdóttur, lýsing Ólafs Ágústs Stefánssonar og tónlist Högna Egilssonar og Guðmundar Óskars Guðmundssonar allt þetta fellur vel verkinu.

 

Handritshöfundarnir Símon Birgisson, Ólafur Egill og Atli Rafn eiga miklar þakkir skildar fyrir góða leikgerð. Verkið fer rólega af stað og fyrri hlutinn ekki eins átaka mikill og sá seinni. Í fyrri hlutanum heyrir maður að áheyrendur eru ekki að taka dramatíkina alvarlega og stundum hlegið á einkennilegum stöðum. Handritshöfundar hefja sig hins vegar til flugs í seinni hlutanum af miklum fítonskrafti og halda öllum salnum í greip sinni. Þar var gengið nærri áhorfendum í sumum atriðunum og maður sá áheyrendur gráta í sumum atriðum og jafnvel kúgast í öðrum.

 

Leikarahópurinn er virkilega vel valinn og fer vel með verkið. Atli Rafn stendur sig frábærlega vel í hlutverk Bjarts. Sama má segja um Vigdísi Hrefnu Pálsdóttir sem Rósa, Elma Stefanía Ágústsdóttir sem Ásta Sóllilja. Tinna Gunnlaugsdóttir og Arnar Jónsson eru frábær sem Rauðsmýrarhjónin.