Mýtan um upprisuna

Náð sé með ykkur og friður frá Guði föður og Drottni, Jesú Kristi. Amen.

Það er einkennilegt til þess að hugsa hve þankagangur okkar er lærður. Maður hefði viljað halda að maður fæddist með eitthvað brjóstvit, einhvern grundvallarskilning á því hvernig á að hugsa, skynja raunveruleikann og leggja saman tvo og tvo. En svo er ekki.

Ef okkur hefði ekki verið kennd gagnrýnin hugsun myndum við ekki búa yfir henni. Ef samfélag okkar, uppeldi og skólaganga hefði ekki innrætt okkur rökhyggju sem hinn endanlega mælikvarða á rétt og rangt myndi það ekki endilega hvarfla að okkur að hún væri mælistikan sem leggja ætti á öll svið tilverunnar til að fá hana til að ganga upp.

Jafnvel enn einkennilegra er til þess að hugsa að þetta viðhorf til lífsins og heimsins er alveg nýtilkomið í sögu okkar sem tegundar. Það má segja að það sé um það bil 400 ára. Það er ekki hátt hlutfall af sögu sem spannar 350.000 ár. Það er rétt rúmlega 0,1% ef reikningslistin bregst mér ekki. Og jafnvel þótt við miðum upphaf sögu okkar við fyrstu mannvirkin sem vitað er til að við höfum smíðað fyrir tólfþúsund árum, er það samt ekki nema 3% af sögu okkar sem vísindahyggjan hefur verið með í för. Hin 97% af tímanum hugsuðu menn öðruvísi.

Logos og mythos

Á sextándu og sautjándu öld varð hin svokallaða vísindabylting á Vesturlöndum sem gjörbreytti samfélögunum þar. Bylting varð í öllum greinum vísinda og nýjar vísindagreinar komu til sögunnar. Af því leiddi að heimsmynd manna tók umskiptum. Nýjar kenningar komu fram sem kollvörpuðu eldri hugmyndum og í kjölfarið fylgdi síðan það tímabil mannkynssögunnar sem kallað hefur verið „upplýsingin“ eða „upplýsingaöldin“ þar sem hin vísindalega aðferð tók á sig mynd og var beitt á bókstaflega allt sem varðaði mannlega tilveru.

Fram að þeim tíma höfðu menn vissulega þekkt rökhyggju, það er hugtakið „logos“. Logos þurfti til að reisa mannvirki, skipuleggja samfélög, hanna vopn. En logos svaraði fráleitt öllum spurningum og spannaði ekki öll svið lífsins. Við hlið þess var annað hugtak: mythos. Mythos náði yfir það svið tilverunnar sem var handan seilingar logos. Hlutverk mythos var að hjálpa okkur að henda reiður á þeim sviðum tilverunnar sem ekki lúta lögmálum rökhyggjunnar; sorgina, vonina, ástina, skuggahliðar sálarlífsins og þær andlegu klemmur sem við flest lendum í einhvern tímann á lífsleiðinni.

Hugtökin logos og mythos héldust í hendur og vógu hvort annað upp. Hvorugt var yfir hitt sett. Bæði voru jafnnauðsynleg fyrir heildstæða tilveru. Án mythos erum við sálarlaus, án logos vitlaus.

Sigur vísindahyggjunnar

Af orðinu mythos er orðið „mýta“ dregið, orð sem í dag er einkum notað af fjölmiðlum í merkingunni „ranghugmynd“. Endalaust birtast þar greinar um hinar og þessar „mýtur“ sem við verðum að hætta að trúa og fjalla þær yfirleitt um mataræði, svefn og heilsufar. Þversögnin í þessari orðanotkun er auðvitað í því fólgin að bók með sannleikann um þessi sömu viðfangsefni myndu þessir blaðamenn áreiðanlega ekki hika við að kalla „Matarbiblíuna“ eða „Svefnbiblíuna“.

Samt er það nú svo að Biblían inniheldur aðeins mýtur. Helgisögur. Og það gerir ekki lítið úr henni að fullyrða það. Þvert á móti. Helgisagan fæst við þau svið lífsins sem ekki er hægt að setja upp í excel skjal, ekki er hægt að færa sönnur á með efnagreiningu, ekki er hægt að fá svörin við með því að grafa upp steingervinga eða reikna sporbaug himinhnatta.

En hvernig les maður svoleiðis bók þegar hugtakið yfir innhald hennar glatast og fær á sig merkinguna „lygi“ við það að logos fékk að útrýma mythos – við það að vísindahyggjunni var leyft að drepa skilning okkar á því hvað helgisaga er og skyn okkar á mikilvægi hennar fyrir mannlegt líf?

Nú er ég alls ekki að gagnrýna vísindahyggju, öðru nær. Hún hefur gert líf okkar betra og þægilegra og svarað fjölda spurninga sem menn stóðu ráðþrota frammi fyrir öldum og árþúsundum saman. En sumum spurningum getur hún ekki svarað. Og þegar farið var að beita helgisögur okkar rökhyggju, farið var að umgangast mythos eins og það væri logos … þá misstum við að mínum dómi dálítið mjög dýrmætt. Við misstum trúna, traustið, á mýtunum okkar. Helgisögunum. Við misstum okkar nána vitundarsamband við þær.

Því helgisögurnar okkar eru ekki rökréttar.

Rökhyggjan mætir helgisögunni

Þegar farið var að beita helgisögurnar okkar rökhyggju fæddist tvennt sem sett hefur mark sitt á vestræn samfélög æ síðan, annað skaðlaust – í langflestum tilfellum – hitt í besta falli hvimleitt, en þegar verst lætur beinlínis stórhættulegt. Hið skaðlausa er trúleysi. Hitt er bókstafstrú.

Því þegar Biblían er lesin sem vísindi þá gerist annað af tvennu: Annað hvort hafnar maður henni alfarið sem vísindum sem fá ekki staðist – því sem vísindi fær hún vissulega alls ekki staðist. Eða maður trúir henni sem vísindum og véfengir þarafleiðandi öll þau vísindi sem ganga í berhögg við það sem hún hefur að geyma. Þannig er enn þann dag í dag verið að berjast gegn þróunarkenningunni vegna þess að hún brýtur í bága við sköpunarsögu Fyrstu Mósebókar þegar hún er lesin sem sagnfræði – sem hún er ekki – en ekki sem helgiljóð – sem er það sem hún er.

Þessi tveir hópar eiga það sameiginlegt að ímynda sér að helgirit kristinna manna hafi verið skrifað sem einhvers konar akademísk sagnfræði fimmtánhundruð til tvöþúsund árum áður en hugmyndin um akademíska sagnfræði varð til. Í öll þessi ár og árþúsund fram að því höfðu menn vit á að lesa helgirit sín sem það sem þau eru … mýtur. Helgisögur.

Helgisagan segir nefnilega ekki bara frá einangruðum atburðum sem áttu sér stað á einhverjum ákveðnum tímapunkti í fyrndinni í einhverri fastri, sögulegri umgjörð. Helgisagan greinir frá sístæðum sannindum í lífi hvers manns, þá og enn og um alla framtíð.

Sístæður sannleikur

Þannig segir sagan af föstudeginum langa ekki bara söguna af aftöku hins sögulega Jesú frá Nasaret í Jerúsalem á föstudegi fyrir páskahátíð gyðinga einhvern tímann á milli áranna 30 til 36 eftir upphaf okkar tímatals. Hún segir söguna af krossfestingu ljóssins og vonarinnar, alltaf, alls staðar. Þannig er hver einasti dagur föstudagurinn langi í lífi einhvers einhvers staðar á reikistjörnunni okkar. Hvar sem einhver sér lífið murkað úr því sem honum var kærast, það sem hann hafði bundið vonir sínar við og sett traust sitt á, hvenær sem einhver sér ekkert framundan nema myrkur og vonleysi, hvenær sem afhroð kærleikans virðist vera algjört … þar er föstudagurinn langi.

En föstudagurinn langi er ekki einangraður og án samhengis. Hann er undanfari páskadags þegar lífið kviknar aftur. Þegar vonin skýtur aftur upp kollinum. Þegar við sjáum að öll heimsins grimmd fær ekki drepið kærleikann, að allt hið þrúgandi veraldarmyrkur fær ekki slökkt ljósið í brjóstum okkar. Þegar frelsari mannanna rís upp frá dauðum. Kvalakrossinn, það grimmúðlega pyntinga- og aftökutæki, er auður.

Gröfin er tóm.

Það tákn eitt og sér er svo þrungið merkingu að ef við opnum hjörtu okkar fyrir henni, ef við hleypum því inn í sál okkar hvað það þýðir, ef við erum læs á það sem helgisagan heitir okkur, þá hljótum við að fyllast gleði sem engin orð eru þess megnug að gera sanngjörn skil.

Gröfin er tóm.

Mýtan er nefnilega ekki lygi, ekki ranghugmynd eða ósannindi. Hún er lifandi sannleikur í lífi fjölmargra bræðra okkar og systra, jafnvel okkar sjálfra – hvort sem við höfum einhvern tímann hugsað um hann í því samhengi eða ekki.

Það er nefnilega hægt að vera lifandi dauður.

Upprisa hinna lifandi dauðu

Því líf er ekki bara í því fólgið að hafa nægilega líkamsstarfsemi til að læknavísindin mæli skrokkinn með lífsmarki. Að lifa er að finna til … bæði gleði og sorgar, að eiga samfélag við aðra, að tilheyra, að vera samþykktur. Að lifa er að njóta, að upplifa, að gefa og þiggja.

Okkur er lofað lífi í gnægðum. Og líf í gnægðum inniheldur ekki bara gnægð af sólskini og sleikipinnum. Líf í gnægðum inniheldur bæði föstudaginn langa og sólarupprás páskadagsmorgunsins.

Og það er hægt að fara á mis við þetta allt, en samt að vera með hjartslátt og heilastarfsemi. Dauði er ekki bara líkamsdauði.

Við getum freistast til að dæma okkur sjálf til dauða. Að loka okkur inni í gröfinni þar sem enginn getur skaðað okkur. Óttinn getur hrakið okkur inn í hana og velt steininum fyrir opið. Ótti við aðra, ótti við breytingar, ótti við höfnun, ótti við sorg og missi. Ótti við lífið.

Við getum deyft okkur fyrir sársaukanum sem óhjákvæmilega fylgir mannlegri tilveru. Afneitað föstudeginum langa. Brynjað okkur fyrir kærleikanum, því sá sem ekkert elskar þarf aldrei að syrgja neitt. Sá sem ekki þykir vænt um neitt glatar aldrei neinu sem honum er kært.

En það er ekkert líf.

Og það er hægt að rísa upp frá slíkri tilveru.

Og það gera bræður okkar og systur um allan heim … alla daga ársins.

Hvar og hvenær sem kærleikurinn sigrar myrkrið. Hvar og hvenær sem Guð veltir steininum frá hinni köldu og dimmu gröf sem við vorum lokuð inni í, ein, einangruð og óhult fyrir því að þurfa að finna til, og við göngum út í sólarupprásina, út í samfélag manna, út í lífið … þar er páskadagsmorgunn.

Megi allir dagar ævinlega vera eilífur páskadagsmorgunn í lífi okkar allra.

Mýtan er sönn.

Kristur er upprisinn.

Kristur er sannarlega upprisinn.

Gleðilega páska!

Dýrð sé Guði föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi er enn og verður umn aldir alda. Amen.

Prédikun flutt í Laugarneskirkju á páskadag, 21. apríl 2019