Hraðlest til lægstu kjara

Markaðshyggjan hóf sig til flugs undir stjórn Margaretar Thacher forsætisráðherra Englands (1979 – 1990) og Ronald Reagans forseta Bandaríkjanna (1981 – 1989) þegar leið á síðustu öld og fylgismenn þeirra bentu m.a. á að nú væri tími stéttarfélaga liðinn. Eftir sigur Íhaldsflokksins í þingkosningunum í Englandi vorið 1979 myndaði Thatcher ríkisstjórn eitt af fyrstu verkum hennar var að herða á öllum lagaákvæðum um verkalýðsfélög og í stjórnartíð hennar var dregið mikið úr valdi og áhrifum bresku verkalýðshreyfingarinnar.

 

Skoðanabræður Thacher og Reagans skýldu sér að bak við þær fullyrðingar að verkalýðsfélögin hefðu á síðustu öld náð fram öllum sínum markmiðum um vinnutíma, veikindarétt, orlofsrétt og tryggingar, og starfsemi þeirra væri í raun orðin óþörf á vesturlöndum. Framsókn viðskiptafrelsis og samkeppni á markaði hefðu orðið til þess að kjarasamningar stéttarfélaganna stæðu í raun í vegi fyrir eðlilegum launahækkunum. Fyrirtækin ættu að hafa frelsi til þess að umbuna þeim starfsmönnum sem stæðu sig vel, án afskipta verkalýðsfélaganna myndi frelsi á markaði ákvarða laun verkafólks.

 

Starfsmenn stéttarfélaganna bentu hins vegar á þá stöðu sem væri á vinnumarkaði og kjarasamningar ákvörðuðu einungis lágmarkskjör, ekkert stæði í vegi fyrir því að fyrirtækin hækkuðu laun umfram þau lágmörk. Fylgismenn markaðshyggjunnar bentu hins vegar á að laun farandverkafólks ætti að miða við kjörin í heimalandi viðkomandi, undir það tóku þingmenn Sjálfstæðisflokksins. Þessu mótmæltu forsvarsmenn verkalýðsfélaganna og fulltrúar evrópsku sósíaldemókrataflokkanna og sögðu það jafngilda að atvinnulífið tæki hraðlest til lökustu kjara í heiminum.

 

Einkavæðing og hagræðing undir stjórn eigenda fjármagnsins hefur ýtti til hliðar langtímahagsmunum. Þess í stað kom fram krafa um hámarksarð á sem skemmstum tíma. Fjármagnsfyrirtækin hafa keypt upp fyrirtækin, bútað þau síðan niður og búið til nýjar rekstrareiningar sem eru síðan seldar út úr móðurfyrirtækjunum. Þannig var hægt var að fækka starfsfólki til skamms tíma sem leiddi til þess að arður á næsta ársfundi varð mikill og hlutabréfin hækkuðu. Móðurfyrirtækin urðu þannig að innantómum skeljum sem hrundu til grunna en þá voru fjárfestarnir horfnir á braut og það lenti síðan á samfélaginu að taka við fyrirtækjunum aftur og reisa þau frá grunni. Fjárfestarnir höfðu komið sínum arði í öruggt skjól en það lenti á skattborgurunum að borga kostnaðinn af skaðanum.

 

Hinn þekkti breski fræðimaður David Harvey (1935) hefur gefið út margar fræðibækur í þeim nýjustu fjallar hann hvernig kapítalisminn náði undirtökum í heiminum og hvers vegna það leiddi til núverandi fjármálakreppu. Kjarni kapítalismans sé siðleysi og lögleysa, það að tala um skipulegan og siðferðilegan kapítalisma séu í besta falli mistök. Harvey færir rök fyrir því að kapítalisminn hafi aldrei ráðið við að leysa vandamál ef aðferðir þeirra sem fylgdu þeirri stefnu væru greindar og skoðaðar þá kæmi í ljós að vandamálin hafi einungis verið færð til.

 

Hann færir rök fyrir því í bókum sínum að kapítalisminn sem þjóðfélagskerfi sé gallað í öllum grundvallaratriðum. Neonfrjálshyggjan er hagkerfi þar sem hagur fárra er kostaður af fjöldanum og Harvey kallar það „uppsafnaða eignasviptingu.“ Í sjálfu sér má segja að þetta blasi við Íslendingum sé litið yfir störf þeirra sem mótuðu efnahagslega stjórn landsins síðustu tvo áratugina fyrir Hrunið. Síðan börðust sömu aðilar gegn því að tekið yrði á vandanum eftir Hrunið og börðust gegn því að gerðar yrðu kerfisbreytingar á Íslandi t.d. með nýrri stjórnarskrá og endurskoðun á stjórnarháttum eins lagt var til í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis eins og ítrekað hefur komið fram í ummælum stjórnmálamanna úr Framsóknarflokkunum og Sjálfstæðisflokknum.

 

Nokkru fyrir Hrunið eða í mars 2008 kom út skýrsla nefndar á vegum forsætisráðuneytisins. Hún átti að skilgreina þjóðareinkenni Íslendinga og koma með tillögur um hvernig mætti nota þau einkenni til að byggja upp jákvætt alþjóðlegt orðspor, einkum í þágu viðskiptaútrásarinnar. Skýrsluhöfundar notuðu þar kunnugleg stef eins hinn séríslenska kraft, sem búi í þjóðinni og leggi grunn að kröftugu viðskiptalífi. Hinn náttúrulega kraft sem greini þjóðina frá öðrum þjóðum og hafi skilað okkur í hóp samkeppnishæfustu landa heimsins. Ísland sé best í heimi, land sem bjóði mestu lífsgæði sem þekkist.

 

Í skýrslunni er fjallað um hin náttúrulega kraft sem einkenni það ferskasta í menningu og einstakan hljóm nýsköpunar í tónlist og sjónlistum, sem kallist á við hrynjanda rímna og Íslendingasafna. Mikilvægasti menningararfur sé hin íslenska tunga lifi í máli þjóðarinnar og Bjartur í Sumarhúsum búi í hverjum manni á Íslandi. Já minna mátti það nú ekki vera, þessi þjóðarrembingur og einangrunarstefna einkenndi málflutning þáverandi stjórnarliða í tilraunum til þess að beina athygli almúgans frá hvert stefndi.

 

Ímyndarskýrslan endurspeglaði þá ímynd sem þáverandi leiðtogar landsins vildu að íslenskir kjósendur og erlendar þjóðir aðrir hefðum um Ísland. Ritskoðuð útgáfa um glansmynd. En það er ekki langur vegur milli oflofs og háðs. Grunnhygginnar sjálfumgleði byggðri á efnishyggju.

 

Hnattvæðingin hefur verið mikill áhrifavaldur í þessari þróun. Drifkraftur fjölþjóðafyrirtækja er ásælni í fljóttekin arð með sókn í auðlindir og ódýrt vinnuafl. Allur arður rennur til fjármagnseigandans, en verðmætaaukning hinnar vinnandi handar er lítils metinn. Hnattvæðingin átti vissulega mikinn þátt í vaxandi hagvexti og aukinni velmegun.

 

Hlutunum var þannig komið fyrir að hagnaður vegna framleiðniaukningar og skipting framlegðar rann nánast óskipt til fjármagnseigendanna. Fjármagnið leitar þangað sem vinnuaflið er ódýrast og hlutur eiganda fjármagnsins mestur. Þar eru stéttarfélögin hins vegar veikust og sjónarmið markaðshyggjunnar ráða. Með þessari afstöðu voru stjórnvöld í raun að framlengja tilvist hinna bágu kjara, sem hinir bláfátæku launamenn bjuggu við í tilteknum heimshlutum jafnframt því að gera aðför að kjörum hinna verst settu hér á landi.

 

Margir stjórnmálamenn hafa haldið því fram að viðhorf norrænu stéttarfélaganna einkennist af rasisma gagnvart erlendu verkafólki og þau séu á móti öllum framförum í landinu. Hér eru stjórnmálamenn að spila á pöpulismann því verkalýðsfélögin hafa einungis með kröfur um að farið væri eftir kjarasamningum og reglum um lágmarksaðbúnað verkafólks hvort sem um væri að ræða innlenda eða erlenda starfsmenn.