Hálfur sigur – eftir 35 ár

Loksins fara svonefnd Guðmundar- og Geirfinnsmál aðra umferð fyrir dómstólum. Og kominn tími til. Sú niðurstaða setts ríkissaksóknara, Davíðs Þórs Björgvinssonar, að „rök séu fyrir endurupptöku“ að því er varðar þátt Guðjóns Skarphéðinssonar leiðir nánast óhjákvæmilega til þess, að bæði málin verði galopnuð á ný.

Ástæðurnar eru tvær: Annars vegar byggðist málatilbúnaðurinn í Geirfinnsmálinu fyrst og fremst á framburði Guðjóns. Hins vegar eru þessi tvö mál svo samtvinnuð, að heita má ógerlegt að rekja annað þeirra upp, en skilja hitt eftir.

Pyntingar og skáldskapur

Það er eiginlega óskiljanlegt að þessu skuli ekki vera lokið fyrir löngu. Það er eins og réttarkerfinu sé eðlislæg einhver furðuleg tregða, eins og fullkomin afneitun sé innbyggð í kerfið sjálft. Tregða og afneitun sem enginn mannlegur máttur fær haggað.

Flestum, ef ekki öllum, sem eitthvað hafa kynnt sér frumgögn þessara mála, er fyrir löngu ljóst að dómsniðurstöðurnar bæði í Sakadómi og Hæstarétti voru bull. Svokallaðar játningar voru fengnar fram með með andlegum og jafnvel líkamlegum pyntingum. Rannsóknarlögreglumenn brugðu sér í gervi skáldsagnahöfunda og spunnu upp ótrúlegustu sögur, sem sakborningarnir voru svo látnir skrifa undir.

Nú eru liðin 35 ár síðan Hæstaréttardómurinn var kveðinn upp. En sagan er mun lengri. Á þessu ári eru 41 ár síðan Guðmundur Einarsson og Geirfinnur Einarsson hurfu og í desember verða slétt 40 ár síðan „rannsóknin“ hófst með handtöku Sævars Ciesielski og Erlu Bolladóttur nokkrum dögum síðar.

Furðulegt samfélagsástand

Svo löngu síðar er erfitt að skilja hvernig þetta gat allt saman gerst. Því þetta hefði nefnilega ekki átt að geta gerst. Og hefði kannski aldrei gerst ef aðstæður hefðu ekki verið svo sérstakar sem raun bar vitni.

Samfélagið var í upplausn. Það voru liðnir þrír áratugir frá því að „blessað stríðið“ gerði Íslendinga ríka á einni nóttu og fyrsta áhyggjulausa kynslóðin var vaxin úr grasi. Þessi kynslóð tók fagnandi nýjum hugmyndum, sem hingað bárust ýmist frá Bandaríkjunum eða Evrópu.

Tvennt hafði afgerandi áhrif: Nýir vímugjafar, einkum kannabis, náðu fljótt talsverðri útbreiðslu meðal ungs fólks. Mótmælaöldur gegn Víetnamstríðinu risu hátt á Vesturlöndum og í Evrópu tóku hópar ungs fólks kommúnismann upp á arma sína og gerðust byltingarsinnar.

Ég var sjálfur ungur maður á þessum árum og svo fjarstæðukennd sem mér hefði fundist sú tilhugsun þá, er ég núna fyrir löngu sannfærður um að miðaldra og eldra fólki hefur fundist samfélaginu stafa bein hætta af þessari „uppreisn“ ungu kynslóðarinnar. Og hvergi hefur ógnin verið áþreifanlegri en innan lögreglunnar.

Það ríkti óneitanlega mjög furðulegt andrúmsloft á Íslandi á áttunda áratugnum og það hefur örugglega sett mark sitt á þessa furðulegu atburðarás.

Miðaldaréttarfar og svo pólitík

En réttarkerfið sjálft var líka beinlínis snargalið. Sami maður og sá um yfirheyrslur hafði á valdi sínu að úrskurða um gæsluvarðhald og framlengja það. Því valdi beitti hann óspart. Svo mikið vald var honum falið, að í rauninni mætti allt eins ímynda sér að hann hefði keypt þessi ungmenni á þrælamarkaði.

Og þegar málið barst svo inn á Alþingi í formi pólitískra ásakana má segja að endanlega hafi verið skrúfað fyrir alla heilbrigða skynsemi. Allt í einu var það orðin pólitísk nauðsyn að loka málinu og til þess var fenginn þýskur sérfræðingur. Hann pakkaði öllu saman snyrtilega inn í gjafapappír, tók svo ávísunina sína og fór.

Hvort eitthvað var hæft í niðurstöðunni eða ekki, var löngu hætt að skipta máli, þegar hér var komið sögu. Hæstiréttur dæmdi og þar með var „þungu fargi létt af þjóðinni“.

Glæpir voru framdir

Á þessu öllu saman var í rauninni bara einn galli. Rannsóknin var eitt samfellt bull frá upphafi til enda. Niðurstaðan var í ágætu samræmi við það. Til að sjá þetta í hendi sér þarf aðeins dálitla örðu af heilbrigðri skynsemi.

Röksemdir fyrir þeirri ályktun eru bæði nógu margar og viðamiklar til að fylla heila bók. Um það sannfærðist ég endanlega þegar ég fjallaði dálítið um þessi mál í Helgarpóstinum í tengslum við endurupptökubeiðni Sævars vorið 1997.

En það er samt notaleg tilfinning að sjá loksins fram á að réttarkerfið neyðist til að rífa þýska gjafapappírinn utan af öllum þessum óhroða og horfast í augu við þá stóru glæpi sem hér voru framdir fyrir fjórum áratugum.

Því glæpir voru vissulega framdir. Sökudólgarnir voru embættismenn, lögreglumenn og fangaverðir. Einhverjir blaðamenn kynnu líka að eiga heima í þeim hópi vegna fullkomins skorts á gagnrýninni hugsun og undirlægjuháttar gagnvart lögreglunni.

Þótt allar slíkar sakir séu löngu fyrndar, er engu að síður dálítil huggun í því að skömminni verði kannski loksins skilað þangað sem hún á heima.