2. júní fyrir 10 árum Fjölmiðlalögin

Í tilefni dagsins endurbirti ég þennan pistil.

 

Það er óneitanlega mjög margt í athöfnum núverandi ríkisstjórnar sem samsamar sig við ríkisstjórn Davíðs Oddssonar og Halldórs Ásgrímssonar, nema að það hafa verið hlutverkaskipti, nú er það Framsókn sem leiðir. Sigmundur Davíð virðist hafa tamið sér sömu stjórnarhætti og Davíð og hann vill hafa hönd í bagga með hvernig fjölmiðlarnir matreiða athafnirnar á stjórnaheimilinu. Það er því ekki úr vegi að rifja aðeins upp slaginn í kringum um setningu fjölmiðlalaganna.

 

Árið 1993 höfðu flokksblöðin runnið sitt skeið og Morgunblaðið hafði verið um skeið nánast eitt á blaðamarkaðnum, DV gekk misjafnlega og var á þessum tíma undir stjórn ákaflega hægrisinnaðs hóps með Óla Björn Kárason sem ritstjóra og RÚV var undir menntamálaráðherra, sem hafði skipað samflokksmenn sína í flestar ráðandi stöður og fylgdist vel með efnistökum fréttadeildarinnar. Ný tækni hafði gert það að verkum að auðveldara var orðið að koma upplýsingum á framfæri með tölvutækni og fjarskiptum. Norðurljósafjölmiðlarnir sem Jón Ólafsson hafði stofnað í upphafi riðuðu til falls, en þá komu nokkrir aðilar með Baug í broddi fylkingar og þeim tókst að bjarga Norðurljósafjölmiðlunum frá falli, með þeirri aðgerð voru komnir fram á sjónarsviðið fjölmiðlar sem virtust hafa alla burði til þess að lifa. Fjölmiðlar sem stjórnarliðar myndu tæpast geta náð tökum á og haft afskipti af efnistökum þeirra.

 

Ráðherrar ríkisstjórnarinnar virtust við þetta fara á taugum og neituðu að mæta í viðtöl í þessa fjölmiðla. Stjórnarþingmenn héldu því fram að þessir fjölmiðlar hefðu beinlínis verið settir á laggirnar til þess eins og koma höggi á ríkisstjórnina og þeim hefði næstum tekist að fella ríkisstjórnina, eins og Halldór Ásgrímsson orðaði það í umræðum á Alþingi. Stjórnarþingmenn höfðu á þessum tíma ítrekað orð á því í pontu Alþingis að þessa fjölmiðla yrði stöðva.

 

Yfirlýsingar ráðherra og stjórnarþingmanna urðu til þess að harkalegar deilur risu í samfélaginu um hvort það væri raunverulega þörf á sérstökum lögum um starfsemi og þá hvernig slík lög ættu þá að líta út án þess að skerða málfrelsi. Vangaveltur þessa efnis urðu til þess að menntamálaráðherra skipaði nefnd í desember 2003 sem er ætlað varð að skoða eignatengsl og samþjöppun á íslenskum fjölmiðlamarkaði og hvort tilefni sé til að setja sérstaka löggjöf um eignarhald á fjölmiðlum.

 

Nefndin lauk störfum og í skýrslu hennar var bent á að ný tækni hefði leitt til margskonar breytingar sem í flestu hefðu tekist vel og þróunin hafi í heild verið jákvæð. Aftur á móti setti nefndin viss spurningamerki við stóra eignaraðila sem væru auk þess ráðandi aðilar á öðrum sviðum atvinnulífsins. Þar var nefndin að benda á tengslin sem voru á milli Baugs group og Norðurljósa hf. (nú 356 miðlar) sem var með umsvifamikinn rekstur á prent og ljósvakamarkaði. Nefndin var á því að lagasetningar væri einkum þörf til að sporna við óæskilegum áhrifum samþjöppunar fjölmiðlafyrirtækja. Eftir það var samið frumvarp en um það urðu gríðarlegar deilur og snérust þær um hvort stjórnvöld væru að skerða málfrelsi í landinu.

 

Guðni Ágústsson þáverandi varaformaður Framsóknarflokksins segir svo frá að þann 20. apríl 2004 hafi skýrslan verið tekin fyrir á ríkisstjórnarfundi og að lokinni umræðu hafi Davíð Oddsson þáverandi forsætisráðherra dregið óvænt upp frumvarp að fjölmiðlalögum. Því frumvarpi var breytt nokkuð enda þótti Halldóri Ásgrímssyni þáverandi formanni Framsóknarflokksins það vera algerlega óhæft eins og það leit út í upphafi. Tillagan sem Halldór fékk í hendurnar leit svona út: „Útgefandi dagblaðs skal ekki hafa aðra óskylda starfsemi með höndum. Þá er markaðsráðandi fyrirtæki, félagi eða lögpersónu í öðrum rekstri óheimilt að eiga eignarhlut í fyrirtæki, félagi eða lögpersónu, sem hefur útgáfu dagblaðs með höndum. Sama á við um einstaklinga sem eiga ráðandi hlut í slíkum fyrirtækjum, félögum eða lögpersónum.“

 

Frumvarpið var lagt fram á Alþingi af ríkisstjórn Davíðs Oddsonar og var samþykkt þar þrátt fyrir mikla andstöðu í þjóðfélaginu. Blaðamannafélag Íslands sagði í ályktun sinni að ef frumvarpið yrði að lögum yrði „starf hundruða manna sett í uppnám og lífsviðurværi þúsunda í óvissu.“ Í aðdragandi fjölmiðlaganna kom ítrekað fram í málflutningi stjórnarþingmanna og ráðherra að það væri málflutningur ákveðinna fjölmiðla sem þyrfti að stoppa, það væri tilgangur laganna, andstæðingar sögðust ekki geta fallist á þau rök hér yrði vera tjáningar- og málfrelsi jafnvel þó það kostaði málflutning sem stæði gegn ríkjandi stjórnvöldum.

 

Fjölmiðlasambandið og þá um leið Rafiðnaðarsamband Íslands varð virkur þátttakandi í deilunni um fjölmiðlalög ríkisstjórnar Davíðs Oddsonar og stóð að fjölmennum fundum um málið auk undirskriftasöfnunar til þess að skora á forsetann að nýta sér 26. gr. stjórnarskrárinnar um málskotsrétt til þjóðarinnar um að forsetinn hafnaði staðfestingar laga frá Alþingi og skyldi leggja það eins fljótt sem kostur væri undir þjóðaratkvæði. Þar náðust um 32 þúsund undirskriftir. Frumvarpið fékk víða falleinkunn. T.d. skilað Samkeppnisstofnun áliti um að frumvarpið stríddi gegn lögum um samkeppni og myndi draga úr atvinnufrelsi. Talið víst að málið myndi fara fyrir EFTA dómstól.

 

Þessi mikli fjöldi undirskrifta og mikla andstaða í samfélaginu varð til þess að 2. júní 2004 ákvað Ólafur Ragnar Grímsson forseti að nýta sér í fyrsta skipti í sögu lýðveldisins málskotsrétt sinn og vísa málinu til þjóðarinnar. Það varð til þess að ríkisstjórn Davíðs Oddsonar ákvað að draga fjölmiðlalögin tilbaka og setti fram önnur lög og sem síðan voru staðfest og smeygði sér þannig undna því að bera málið undir þjóðina. Þetta var harðlega gagnrýnt og bent á að ríkisstjórninni hefði borið skylda til samkvæmt ákvæðum Stjórnarskrár að halda þjóðaratkvæðagreiðsluna, þrátt fyrir ný lög.

 

Mörgum þótti höggið nærri grundvallarleikreglum lýðræðisins og þá sérstaklega lokaútspil forsætisráðherra með nýjum lögum. Margir urðu til þess að setja fram kröfur um að settar yrðu skýrar reglur um málskotsréttinn, þannig að ákveðið hlutfall almennra kjósenda t.d. 30% geti án afskipta forseta eða Alþingis skotið málum til þjóðarinnar. Á fundum um þessi mál kom beraðist það vel fyrir mörgum að hugtökin lýðræði, þingræði, málskotsréttur virtust hafa allt aðra þýðingu í hugum almennings en hjá ráðherrum og sumum stjórnarþingmanna.

 

Fjölmiðladeilan opnaði þannig nýtt svið skilnings meðal þjóðarinnar á Stjórnarskránni og því ráðherraræði sem flokksveldin höfðu komið á hér á landi með aðstoð sérhagsmunahópa. Þessi nálgun íslensks almennings átti eftir að marka umræður þjóðarinnar og má fullyrða að með fjölmiðladeilunni hefst barátta almennings um að auka lýðræði hér á landi og ná völdunum tilbaka frá sérhagsmunahópunum og flokksvöldin.