Vinnubrögð í kjaradeilum

 

Í tilefni af umræðum um vinnubrögðum við gerð kjarasamninga og verkföll langar mig til þess að birta kafla út óbirtu handriti mínu.

 

Davíð Oddson kvaddi Alþýðuflokkinn vorið 1995 og myndaði nýtt ráðuneyti með Framsóknarmönnum. Eitt af markmiðum þeirrar ríkisstjórnar var að gera endurbætur á vinnulöggjöfinni, en hún hafði verið óbreytt frá árinu 1938. Mörgum stjórnmálamönnum fannst að koma yrði skikki á hvernig staðið væri að verkföllum af hálfu verkalýðsfélaganna. Verkföllum hafði að þeirra mati oft verið beitt til þess eins að koma höggi á stjórnvöld, fremur en að vera nýtt sem baráttutæki í kjarabaráttunni. Þáverandi stjórnarþingmenn héldu því á lofti að ófært væri að búa við það skipulag að formaður verkalýðsfélags, jafnvel á samráðs við stjórn félagsins, gætu hótað verkföllum í margskonar tilgangi án þess að bera það undir félagsmenn. Verkfallsvopninu hefði þannig ítrekað verið nýtt í tilraunum til þess að til þess koma í veg fyrir að löglega kjörið stjórnvald næði fram ákvörðunum sínum.

 

Mest áberandi breyting nýrrar vinnulöggjafar var sú að verkalýðsfélag gæti ekki boðað til vinnustöðvunar án þess að yfir stæði kjaradeila. Heimilt er þó að boða til samúðarverkfalls eftir ákveðnum reglum. Páll Pétursson þáv. félagsmálráðherra lagði fyrir Alþingi vorið 1996 breytingar sem miðuðu að því að færa sem mest af ákvörðunartöku til félagsmanna og tryggja að allir félagsmenn gætu komið að ákvörðun um verkfallsboðun, samfara því að einskorða notkun verkfalla við kjarabaráttuna. Í „Pálslögum“ voru sett skilyrði fyrir boðun vinnustöðvana, t.d. að samningskröfur verkalýðsfélags liggi fyrir og viðræður um þær hafi farið fram. Ef það hafi verið árangurslaust þá hafi verið leitað til sáttasemjara með vinnudeiluna. Þá fyrst var hægt að leita eftir heimild til vinnustöðvunar.

 

Heimild samninganefnda, félagsstjórna og trúnaðarráða til að ákveða vinnustöðvun var felld niður í nýju vinnulöggjöfinni, en í stað þess krafist að fram færi leynileg og skrifleg atkvæðagreiðslu meðal þeirra félagsmanna sem væru með kjör sín tengd við viðkomandi kjarasamning, en þó ekki fyrr en að lokinni árangurslausri sáttatilraun sáttasemjara. Meðal nýmæla var heimild til póstatkvæðagreiðslu um gerð samninga og ákvörðun um vinnustöðvun. Þetta var sérstaklega gert vegna stórra verkalýðsfélaga og landsfélaga og gert til þess að tryggja að allir félagsmenn hefðu tækifæri til þess að taka þátt í afgreiðslu hugsanlegra vinnustöðvanna og síðan kjarasamnings.

 

Ný heimild var sett um að ríkissáttasemjari gæti tengt saman vinnudeilur óskyldra stéttarfélaga í framlagningu sáttatillögu. Þetta var ákvæði úr dönsku löggjöfinni. Tilgangur þessa ákvæðis var að sáttasemjari hefði möguleika á að koma böndum á hópa sem væru með kröfur sem ekki væru í takt við almenna stefnu á vinnumarkaði. Gríðarleg óánægja var meðal stéttarfélaganna með þetta ákvæði. Sáttasemjari hefur til þessa ekki nýtt það.

 

Settar voru nýjar reglur um lágmarksþátttöku í atkvæðagreiðslum. Ef haldin var félagsfundur til þess að afgreiða kjarasamning eða heimild til vinnustöðvunar þurfti ákveðin lágmarksfjöldi að vera til staðar. Það gilti hins vegar ekki um póstatkvæðagreiðslur, þar fengu allir félagsmenn tækifæri til þess að taka þátt í atkvæðagreiðslunni. Einfaldur meirihluti þeirra sem tók þátt réði niðurstöðunni, eins og er í almennum kosningum. Fram að þessum tíma hafði það verið nægilegt að boða saman stjórn og trúnaðarráð verkalýðsfélagsins og fá þar samþykkt til boðunar verkfalls. Þetta ákvæði hafði jafnvel verið nýtt án þess að kjarasamningur væri runninn út og var helsta ástæða þess að stjórnmálamenn ákváðu að breyta vinnulöggjöfinni. Sáttasemjara var heimilað, að uppfylltum ákveðnum skilyrðum, að leggja fram sameiginlega miðlunartillögu, þ.e. tillögu sem næði til margra hópa og þannig varð heimild að tengja mætti saman vinnudeilur. Markmiðið var að gera tilraun til þess að koma í veg fyrir að litlir hópar gætu klofið sig frá sameiginlegum viðræðum og tekið samfélagið kverkataki í verkfalli.

 

Danska módelið.

Eitt merkasta nýmælið í nýju vinnulöggjöfinni var að báðir aðilar urðu að hafa gengið frá viðræðuáætlun minnst 10 vikum áður en kjarasamningur þeirra rynni út. Þetta var gert að danskri fyrirmynd og ætlunin var með þessu að koma í veg fyrir að samningaviðræður drægjust úr hófi fram, eins og oft hafði gerst. Tilgangurinn var að þrýsta á um að skilgreindar kröfur lægju fyrir og það væri hagur beggja aðila að samningar tækjust áður en kjarasamningstíminn rynni út. Þetta atriði átti eftir að klúðrast algjörlega, ekki síst í höndum verkalýðsfélaganna.

 

Margir í forystu verkalýðshreyfingarinnar létu frumvarp Páls Péturssona þáv. félagsmálaráðherra koma sér í opna skjöldu og voru algjörlega andvígir fyrirhugðum breytingum. Á meðan þeir sem þekktu vel til vinnubragða á dönskum vinnumarkaði könnuðust við allmargt af því sem félagsmálaráðherra setti fram. Við gerð kjarasamninga í Danmörk leggja verkalýðsfélögin ávalt fram kröfugerð þegar viðræðuáætlun er gerð og allnokkru áður en gildandi kjarasamningur rennur út. Danir töldu það tilgangslaust að gera viðræðuáætlun ef öll markmið komandi samningaviðræðna væri ekki skilgreind og um leið afmarkaður sá tími var var til þess að nálgast hverja kröfu fyrir sig.

 

Þetta var algjörlega óþekkt fyrirkomulag hér á landi og erfiðar kjaraviðræður voru oft leystar með skyndiákvörðunum, eins og mætingarbónus, orlofsuppbót, lengingu orlofs, desemberuppbót, eða þá útspili um að fallast á gömul baráttumál eins og atvinnuleysissjóð árið 1955 svo ekki sé minnst á samningana um stofnun lífeyrissjóða árið 1969 og þannig mætti lengi telja. Þarna voru á ferðinni mál sem sum hver voru í raun risavaxin, en þeim var kippt fyrirvaralítið inn í samningaherbergin og leidd til lykta.

 

Danska vinnulöggjöfin leiddi til þess að kjaraviðræður dönsku verkalýðshreyfingarinnar voru ávalt miðaðar við að samningar næðust áður en gildandi kjarasamningur rynni út. Ef ekki hefði náðst niðurstaða fyrir síðasta gildisdag kjarasamnings fór deilan milliliðalaust til sáttasemjara og verkfall skall á. Þetta atriði fór vitanlega í taugarnar á íslenskum vinnuveitendum, enda hafa þeir ætíð haft hag af því að viðræður dragist sem lengst.

 

Samningaviðræður hér á landi hafa oft dregist á langinn sakir þess að sum verkalýðsfélaganna mættu til leiks oft illa undirbúinn og höfðu ekki tamið sér skipulögð vinnubrögð. Þessi verkalýðsfélög mættu stundum til leiks án þess að hafa lokið undirbúningi kröfugerða og gátu þar af leiðandi ekki lagt þær fram við upphaf viðræðna. Það liðu oft margar vikur áður en menn voru búnir að afmarka hvað átti að ræða um. Þetta ástand varð augljóslega til þess að ekkert gerðist í viðræðum og það bitnaði á þeim verkalýðsfélögum sem unnið höfðu heimavinnuna og mættu tilbúin til viðræðna áður en kjarasamningarnir rynnu út. Þetta var ein helsta ástæða þess að ekkert gerðist langtímum saman. Öllum stéttarfélögum var gert að bíða eftir kröfugerðum frá stóru verkalýðsfélögunum, sem oftast hafa tafist vegna heiftarlegra innri deilna innan Starfsgreinasambandsins.

 

Deilur um túlkun Pálslaga

Við undirbúning samningaviðræðna haustið 1996 lagði RSÍ fram kröfugerð sína í samræmi við nýja vinnulöggjöf, en gildandi kjarasamningur rann út um næstu áramót. Kröfugerð RSÍ hafði verið afgreidd á kjaramálaráðstefnu í september 1996, langt á undan öllum öðrum stéttarfélögum. RSÍ gerði kröfu í samræmi við nýja vinnulöggjöf að kröfugerðin yrði hluti af viðræðuáætlun sambandsins og vinnuveitenda. Viðbrögð VSÍ voru harkaleg andstaða.

 

Í viðtali Morgunblaðsins við formann RSÍ um viðbrögð VSÍ sagði hann viðbrögð manna þar á bæ bæru með sér að VSÍ vildi halda í gömul vinnubrögð sem viðgengist hefðu við gerð kjarasamninga hér á landi. Formaður RSÍ sagði í viðtalinu ; „Viðræðuáætlun eins og Danir gera hana nær aldrei lengra en gildandi kjarasamningur. Hún miðar að því að menn hafi náð saman um nýjan samning áður en gildandi samningur rennur út. Í lok viðræðuáætlana verða samningamenn að meta hvað þeir ætla að gera. Eru samningar að nást? Eru samningsaðilar komnir það nálægt hvor öðrum að sáttasemjari leggi fram miðlunartillögu eða er staðan sú að samningstilraunir hafa engu skilað? Þegar þetta mat liggur fyrir grípa menn til viðeigandi ráðstafana.“

 

Morgunblaðinu fjallaði meir um málið. „Rafiðnaðarsambandið er fyrst landssambanda innan ASÍ til að leggja fram formlega kröfugerð. Guðmundur Gunnarsson formaður RSÍ sagði að sambandið hefði í vor sett fram hugmyndir um kjarasamninga til langs tíma með það að markmiði að ná fram svipuðum kaupmætti og gerist í nágrannalöndunum. Meginkrafan yrði hækkun á grunnkaupi og að lágir taxtar, sem ekki væru notaðir, yrðu þurrkaðir út. Guðmundur sagði að eftir að kjarakröfur hefðu verið samþykktar á kjaramálaráðstefnu Rafiðnaðarsambandsins yrðu kröfurnar ræddar frekar á fundum í einstökum aðildarfélögum sambandsins um allt land. Í byrjun næsta mánaðar kæmi sambandið síðan til með að fara fram á viðræður við viðsemjendur sína um gerð viðræðuáætlana. Hann sagðist líta svo á að eðlilegt væri að kröfugerð yrði hluti af viðræðuáætlun, eins og kom fram að væri eitt af meginstefnumálum félagsmálaráðherra þegar hann undirbjó lögin.

 

Hannes G. Sigurðsson aðstoðarframkvæmdastjóri VSÍ sagði að VSÍ liti svo á að kröfugerð ætti ekki að vera hluti af viðræðuáætlun. Hún ætti eingöngu að fjalla um hvernig staðið yrði að viðræðum, tímasetningar og helstu markmið samningsaðila. Eðlilegt væri að kröfugerð kæmi síðan fram þegar eiginlegar kjaraviðræður hæfust. Hannes sagði félögin geta kynnt sína kröfugerð þegar þeim sýnist og fyrir þeim sem þau vilja. Viðræðuáætlun er í eðli sínu samkomulag milli aðila og þess vegna skil ég ekki hvers vegna kröfur ættu að vera hluti af. henni. Ég fæ ekki séð til hvers við ættum að skrifa undir kröfugerðina,“^[1]

 

Spá RSÍ um hvað lægi að baki viðbragða VSÍ staðfestist í þessari frétt „Guðmundur Gunnarsson, formaður Rafiðnaðarsambandsins, segir að nái aðilar vinnumarkaðarins ekki samkomulagi um nýja kjarasamninga fyrir áramót hljóti sáttasemjari að leggja fram sáttatillögu og verði hún felld skelli á verkfall. Ari Skúlason framkv.stj. ASÍ sagði „í allri umræðu um breytingar á vinnulöggjöfinni var lögð mikil áhersla á það af hálfu ráðherra og Alþingis að breytingarnar ættu að verða til þess að samningar næðust á réttum tíma. Það er almennt sjónarmið innan okkar raða að ef það nást ekki samningar um áramót, þegar samningar renna út, byrji verkfall strax 1. janúar. Samkvæmt nýju vinnulöggjöfinni verða samningsaðilar að gera með sér viðræðuáætlun 10 vikum áður en samningar renna út. Í nýjasta fréttabréfi ASÍ er að finna dæmi um hvernig viðræðuáætlun gæti litið út. Í dæminu er miðað við að verkfall hefjist 8. febrúar hafi samningar ekki tekist.“ Viðbrögð margra innan verkalýðshreyfingarinnar við þessu hefðu verið að eðlilegt væri að miða við að verkfall skylli á um áramót hefðu samningar þá ekki tekist. Ari sagðist sjálfur styðja þetta sjónarmið.

 

„Við lítum svo að hafi ekki náðst samningar fyrir milligöngu sáttasemjara fyrir áramót hljóti að skella á allsherjarverkfall. Sáttasemjari hlýtur að leggja fram sáttatillögu á gamlárskvöld verði ekki búið að ná saman samningum fyrir þann tíma. Viðræðuáætlun hlýtur að enda á því. Hún getur ekki farið fram yfir samningstímann. Félögin verða síðan að taka afstöðu til tillögunnar og verði hún felld hlýtur að skella á verkfall,“ sagði Guðmundur. Bæði Ari og Guðmundur bentu á að í Danmörku skylli á verkfall ef ekki væri búið að semja áður en eldri samningar rynnu út. ASI hlyti að taka mið af því þar sem breytingarnar sem gerðar voru á vinnulöggjöfinni í vor væru sniðnar að danskri fyrirmynd.^[2] VSÍ náði sínu fram að þetta nýja atriði í nýrri vinnulöggjöf kom aldrei til framkvæmda, þar er ekki síst um kenna slökum viðbrögðum innan verkalýðshreyfingarinnar.

 

Frumkvæði RSÍ

Þrátt fyrir að undirbúningur fyrir endurnýjun kjarasamninga hæfist haustið 1996 gerðist nánast ekkert fyrr en um miðjan febrúar 1997, eða einum og hálfum mánuði eftir að gildistími kjarasamninga hafði runnið út, þá er loks gerð árangurslaus tilraun til þess að samræma kröfugerðir landssambandanna. RSÍ hafði lagt fram sínar kröfur í samræmi við nýja vinnulöggjöf, en þó komið væri langt fram yfir samningstímann voru allmörg verkalýðsfélög sérstaklega inna Verkamannasambandsins ekki búin að leggja fram sínar kröfur.

 

Mánuðum saman virtu samningamenn VSÍ samninganefnd RSÍ ekki viðlits, sem varð til þess að deilunni var vísað til sáttasemjara en þrátt fyrir það miðaði ekkert. Þolinmæði samningamanna RSÍ rann út og haldnir voru félagsfundir innan sambandsins þar sem samin var aðgerðaáætlun. Rafiðnaðarmenn hjá Reykjavíkurborg áttu að hefja verkfall 10. mars, hjá Eimskip og Samskip 12. mars, RARIK 17. mars, ríkinu 19. mars og svo allsherjarverkfall 2. apríl. Þátttaka í atkvæðagreiðslum RSÍ um verkföll var mjög góð þátttaka eða yfir 80% og verkfall var samþykkt með nær 100% atkvæða. Þetta gekk þvert á það sem fjölmiðlar voru búnir að halda fram, þeir höfðu gert skoðanakönnunum þar sem fólk var spurt fáránlegra spurninga, eins og t.d. „Vilt þú fara í verkfall?“ Vitanlega var svarið við þeirri spurningu nei. Það var fyrst 6. mars sem VSÍ leggur fram tilboð, þrátt fyrir að RSÍ hefði lagt fram kröfugerð um miðjan nóvember, þar sem boðin var 2% launahækkun, því var umsvifalaust hafnað. Samninganefndir RSÍ voru þær einu sem gengu úr Karphúsinu og slitu viðræðum. Samningarnefndir annarra héldu áfram að ræða málin á þessum grunni.

 

Þegar slit RSÍ á viðræðum var gerð kunn í fjölmiðlum höfðu nokkur fyrirtæki sem stóðu utan VSÍ samband við RSÍ og vildu ganga til kjarasamninga. Í kjölfar þess eru gerðir kjarasamningar við Íslenska útvarpsfélagið, Stöð 2 og Bylgjuna og Félag stórkaupmanna. Þar var samið um 90 þús. kr. lágmarkslaun utan kostnaðarliða, 4,7% upphafshækkun, 4% launahækkun 1. jan. 1998, 3,5% 1. jan. 1999 og 1,2% 1. jan. 2000.

 

Samninganefnd RSÍ hafði samband við ríkissáttasemjara og tilkynnti honum að sambandið væri tilbúið að gera samskonar samninga við VSÍ. Að kvöldi laugardags 8. mars hafði sáttasemjari samband og ákveðið var að hefja viðræður morguninn eftir. Á sunnudagskvöld náði RSÍ kjarasamningi við VSÍ og Reykjavíkurborg. Í almenna samningnum var samið um að fella niður 3 neðstu taxtana og lágmarkslaun verði tæp 90 þúsund. Með því hækkaði dagvinnutaxtinn um tæp 30%, launakostnaðarauki vegna þessa var vart mælanlegur þar sem nánast engir starfsmenn voru á þessum töxtum. Lægstu laun hækkuðu um 12 – 15% og önnur laun hækka um 4,7% í upphafi, 4% næstu áramót og 3,65% 1. janúar 1999.

 

Samið var um að á samningstímanum yrði bætt við nýjum launatöxtum. Samningurinn gilti til 15. febrúar 2000. Auk þess var samið í fyrsta skipti um fjarvistargjald, sem rafiðnaðarmenn höfðu barist fyrir árum saman. Þar fengu starfsmenn aukayfirvinnutíma væru þeir sendir til starfa fjarri heimilum sínum. Inn í samningnum voru ákvæði um fyrirtækjasamninga auk þess ný ákvæði um hvíldartíma sem voru mun hagstæðari en þau sem við höfðum áður. Einnig voru skýrari ákvæði um fatapeninga og nokkur önnur sérákvæði.

 

Í framhaldi af samningum RSÍ gerðu hin samböndin samsvarandi samninga.^[3] Framlag ríkisstjórnarinnar var lækkun tekjuskatts um 4% á samningstímanum, skattleysismörk voru hækkuð um 2,5% á ári út samningstímann, sama gilti um barnabætur. Skattar hjá hjónum með 2 börn og um 250 þús. mán.tekjur lækkuðu um 13 þús. á mán. Samkvæmt mati hagfræðinga var gert ráð fyrir að niðurstaða kjarasamninga og skattkerfisbreytingar tryggði um a.m.k. 3% kaupmáttaraukningu á ári út samningstímann.^[4]

 

Frumkvæði RSÍ í kjarasamningum fór mikið í taugarnar á forsvarsmönnum Verkamannasambandsins og létu þeir þung orð falla í fjölmiðlum og á fundum innan ASÍ um forystumenn RSÍ.^[5] Sömu einstaklingar áttu reyndar eftir að hreyta ónotum í forystumenn RSÍ áfram, þegar deilur risu upp innan ASÍ um skipulagsmál í kjölfar þess þegar Félag símamanna ákvað að ganga í RSÍ, eins og rakið verður síðar. RSÍ varð á þessum árum að því virtist helsti andstæðingur Verkamannasambandsins í hugum margra forsvarsmanna sambandsins, og þeir sendu forystumönnum rafiðnaðarmanna margar gildishlaðnar og óvægnar sendingar í fjölmiðlum.

[1] Morgunblaðið 18. september 1996 , bls. 52

[2] Morgunblaðið 20. sept. 1996 ,bls. 60

[3] Morgunblaðið 25. mars 1997, bls. 64

[4] Morgunblaðið 11. mars 1997, bls. 10 – 11

[5] Morgunblaðið 11. mars 1997, bls. 10