Ólafur Thors

RÚV varði óvenjulega löngum tíma í fréttatíma gærkvöldsins tilþess að útvarpa ræðu Davíðs Oddssonar um Ólaf Thors. Ólafur var um margt stórbrotin persónuleiki og vinsæll. En það birtist til önnur hlið á sögu hans ef hún er skoðuð frá sjónarhorni launamanna og þeim gögnum sem eru tiltæk þar um.

 

Ólafur Thors (1892–1964) var framkvæmdastjóri Kveldúlfs hf, 1914-1939, stærsta útgerðarfyrirtæki landsins. Hann var einnig formaður Félags íslenskra botnvörpuskipaeigenda, 1918-1935, og formaður Sjálfstæðisflokksins 1934-1961. Hann var skipaður í gengisnefnd árið 1925 og sat í henni þar til hún var lögð niður.

 

Sjálfstæð skráning krónunnar hófst 13. júní 1922. Fram að því hafði íslensk króna jafngilt danskri. Fyrstu árin var gengi krónunnar fljótandi, en var fest í kjölfar mikillar hækkunar á árunum 1924 og 1925: 22,15 krónur jafngiltu einu sterlingspundi. Festing gengisins var þá skoðuð sem bráðabirgðaákvörðun en varð upphafið að lengsta tímabili stöðugs gengis í sögu íslenskra efnahagsmála. Gengið gagnvart pundi var óbreytt til 1939.

 

Englandsbanki afnam gullinnlausn 21. september 1931. Í kjölfarið féll pundið mikið í verði, 15% fyrsta daginn, og í árslok var lækkunin orðin 30%. Fjölmörg ríki felldu gengi gjaldmiðla sinna í kjölfar Englendinga, þeirra á meðal Norðurlandaþjóðirnar. Gengisnefnd, sem lögum samkvæmt sá um gengisskráningu íslensku krónunnar, ákvað á fundi sínum 2. október 1931 að gengið skyldi standa óbreytt gagnvart pundi, 22,15 krónur.

 

Í Verkalýðsblaðinu var fyrirsögnin 6. október 1931 „Allsherjarárás auðvaldsins á verkalýðinn. Krónan fallinn yfir 22%. Vöruverð hækkar. Samningum sagt upp við togarasjómenn og línubátasjómenn. Stórkostlegar kaupkúgunartilraunir út um land. Skipshöfnum varðskipanna sagt upp atvinnu“ Líkt og aðrir atvinnurekendur höfðu útgerðarmenn fram að þessu lagt mesta áherslu á launalækkun. Félag íslenskra botnvörpuskipaeigenda var helsti vettvangur hagsmunabaráttu útgerðarinnar um þessar mundir. Ólafur Thors barðist fyrir gengisfellingu og rætt var um að togaraeigendur hygðust stöðva flotann til að leggja áherslu á kröfur sínar. Stöðvun flotans hefði haft víðtækar afleiðingar fyrir efnahagslífið og afkomu verkamanna. Skipverjar á togaraflotanum voru yfir 1.000, og á framfæri þeirra voru hátt á þriðja þúsund manns.

 

Alþýðublaðið fjallaði um málið 30. sept. 1931 og líkti gengisfellingu við rán; „Gróðinn af krónulækkuninni lendir því svo að segja eingöngu hjá togaraeigendum og öðrum stórútgerðarmönnum. Ef krónan lækkar fá þeir fleiri krónur en áður fyrir hvert sterlingspund, hver hundrað mörk eða peseta, en borga öll vinnulaun með sömu krónutölu og áður, svo og ýmsa tolla. 20 prósent lækkun á krónunni er sama og gefa stórútgerðinni eftir fimmta hluta af skuldum hennar. Sú eftirgjöf kemur vitanlega ekki af engu, heldur er hún sama sem að taka fimmta hluta af því, sem menn eiga inni í bönkum og sparisjóðum, svo og eignum allra opinberra sjóða, og gefa það útgerðarmönnum, en það, sem tekið er þannig af opinberum sjóðum, er þegar til lengdar lætur sama og að taka féð af kaupi verkalýðsins. 20 prósent krónulækkun er sama og að auka tekjur útgerðarmanna um fimmta hluta, og sá fimmti hluti er tekinn af þeim, sem laun taka, en fyrst og fremst af verkalýðnum.“

 

Í október 1931 talaði Verkalýðsblaðið um „skæðustu svikamyllu auðvaldsins“ og fjallaði um yfirvofandi stöðvun togaraflotans: „Hnefi útgerðarauðvaldsins er hér reiddur framan í alla alþýðu.“ Verkamenn skyldu þó ekki örvænta, góðir möguleikar væru til að hindra þetta „gerræði útgerðarauðvaldsins“. Verkamenn hefðu öfluga bandamenn í baráttu sinni: Gengislækkun ylli bæði millistéttinni og fjölda bænda tjóni, „meira að segja fyrir stóra hluta úr burgeisastéttinni sjálfri, svo sem kaupmannastéttina, er krónulækkunin hið mesta tap.“

 

Fyrstu ár kreppunnar einkenndust af harðvítugum átökum á vinnumarkaði. Verkafólk barðist gegn tillögum Sjálfstæðismanna í bæjarstjórn um launalækkun í atvinnubótavinnu bæjarins, sem verkamenn töldu undanfara að almennri launalækkun. Verkalýðshreyfingin sýndi þá með eftirminnilegum hætti að þó hana skorti fylgi á þingi væri styrkur hennar á götum bæjarins nægur til að standa vörð um lífsafkomu og kjör verkamanna. Það lá fyrir að launalækkanir yrðu ekki knúnar í gegn með góðu.

 

Fjölmargir Sjálfstæðismenn vildu koma í veg fyrir launahækkanir og að finna yrði aðrar leiðir. Gengislækkun var ein af þeim. Í Alþýðublaðinu birtust í janúar 1933 fyrstu fréttir af gengisfellingu dönsku krónunnar : „Sú saga gengur um bæinn, að útgerðarmenn vinni nú að því öllum árum, að fá framgengt lækkun á gengi krónunnar. Er Ólafur Thors fyrirliðinn, svo sem í öðrum óþrifaverkum íhaldsins.“ Með þessu ætti að „draga enn nokkrar krónur af sultarlaunum verkamanna í vasa útgerðarmanna handa þeim til að byggja sér fyrir 100 þúsund króna lúxusvillur.“

 

Í upphafi árs 1933 gekk það fjöllunum hærra í Reykjavík að í undirbúningi væri gengisfelling krónunnar. Í kjölfar gengisfellingar dönsku krónunnar í janúarlok það ár kviknað áhugi áhrifamanna allra flokka á gengislækkun. Ólafur Thors var sagður róa öllum árum til að ná fram gengislækkun.

 

Þó Ólafur Thors væri helsti forystumaður íslenskra útvegsmanna hældist hann oft um af því að hafa ekkert vit á útgerð, enda var það reyndin að það var engin ástæða til að hafa vit á rekstri í hagkerfi helmingaskiptanna, afkoma fyrirtækja réðst oft frekar í ríkisbönkum og ráðuneytum en af hagsýni og hæfni stjórnendanna.

 

Ólafur Thors sat í bankaráði Landsbanka Íslands um langt árabil, 1936-1944 og 1948-1964, og hann var í nýsköpunarstjórninni árin 1944-1947 sem tæmdi gullkistu stríðsgróðans eins og rakið er hér síðar og lagði þar grunninn að þeirri gríðarlegu skuldasöfnun, sem hefur einkennt íslenskt efnahags- og atvinnulíf æ síðan. Ólafur Thors var lengi ásamt Jónasi frá Hriflu potturinn og pannan í pilsfaldabúskap helmingaskiptaflokkanna. Ólafur var forsætisráðherra Viðreisnarstjórnarinnar árin 1959-1963 en þá tók Bjarni Benediktsson tók við og var forsætisráðherra til ársins 1970.

 

Fimmta ráðuneyti Ólafs Thors var kallað Viðreisnarstjórnin, þar var ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og Alþýðuflokksins sem sat við völd á Íslandi frá seinni hluta árs 1959 til 1971. Markmiðið með stjórnarmynduninni var að reisa við efnahag landsins. Nafngiftin kom til eftir að ríkisstjórnin gaf út ritið „Viðreisn efnahagslífsins“ nokkrum misserum eftir að hún tók við völdum.

 

Fullyrt er að engin fyrri ríkisstjórna hafi haft úr jafnmiklu úrvali af færum efnahagssérfræðingum að spila ráðandi stjórnmálamenn fóru að ráðum þeirra. Gylfi Þ. Gíslason var mennta- og viðskiptaráðherra Dr. Benjamín H.J. Eiríksson bankastjóri Framkvæmdabankans. Prófessor Ólafur Björnsson þingmaður Sjálfstæðisflokksins, Jónas H. Haralz ráðuneytisstjóri og Jóhannes Norðdal Seðlabankastjóri.

 

Það er nokkuð kaldhæðið og endurspeglar reyndar viðtekin viðhorf í  líkt íslenskum stjórnmálaum að öll helstu stefnumál Viðreisnarstjórnar Ólafs Thors 1959 sem voru í raun mjög þungur áfellisdómur yfir efnahagsstjórn landsins næstliðna þrjá áratugi, eða einmitt það tímabil sem Ólafur hafði setið í ríkisstjórn, ýmist sem atvinnumálaráðherra eða forsætisráðherra. Viðreisnarstjórnin var nefnilega mynduð til þess að uppræta og lagfæra þá efnahagsstefnu sem Ólafur Thors hafði sjálfur átt einna stærstan þátt í að koma á.

 

Á það hefur verið bent að ef hann hefði hætt afskiptum af stjórnmálum árið 1959, þrem árum fyrir sjötugt, hefði hann fengið litlu skárri eftirmæli en Jónas Jónsson frá Hriflu, ef hagstjórn er höfð til marks. Þeir voru höfuðarkitektar og ábyrgðarmenn helmingaskiptareglunnar, sem hefur markað íslenskt samfélag allar götur síðan. Í skjóli þeirra þróast hin svokallaði pilsfaldakapítalismi sem er skilgreining á því afbrigði kapítalismans sem einkennist af frelsi útvalinna einstaklinga til frumkvæðis og athafna af fullkomnu ábyrgðarleysi gagnvart samfélaginu. Pilsfaldakapítalismi þrífst í samfélagi ógagnsæis og flokksræðis stjórnmála.