Þegar Tungukots-Móri móðgaðist og þóttist vera dauður til að sleppa við reksturinn

Herðubreið greindi í gær frá merkilegri rannsókn á íslensku forystufé, sem lýst er ítarlega í nýjasta hefti Náttúrufræðingsins, tímarits Hins íslenska náttúrufræðifélags.

Sú rannsókn staðfestir að langflestu leyti það um eiginleika, hegðun og vitsmuni forystufjárins, sem glöggir menn telja sig hafa vitað öldum saman og sagt ófáar sögur af.

Árið 1953 kom út bókin Forystufé eftir Ásgeir Jónsson frá Gottorp í Húnaþingi. Þetta er líklega eina bókin í heiminum sem helguð er frásögnum af sauðfé og segir sitt um álit manna á forystufénu, en einnig nokkuð um Ásgeir sem var landsþekktur fyrir kynbótaræktun sína, svo og hestatamningar.

Í bókinni er meðal annars sagt frá forystusauðnum Móra, sem var kenndur við Tungukot á Vatnsnesi. Hér birtist hluti þeirrar lýsingar, en fleiri frásagnir af forystufé bíða birtingar.

Rétt er að geta þess, að Illugi Jökulsson hefur að undanförnu vitnað talsvert í bók Ásgeirs Jónssonar í útvarpsþáttum sínum, Frjálsum höndum, á Rás eitt, en það mun vera tilviljun ein að umfjöllun hans kallast svo á við grein vísindamannanna í Náttúrufræðingnum.

———-

Móri var rífur á vöxt, nokkuð lofthár og hrikalegur, og fremur ófríður. Hann var hornamikill, hringhyrndur, dálítið hornskelltur, höfuðstór og ennisbreiður. Svipmót og augnabragð Móra bar glöggan vott um rólega þreklund og vitsmuni.

Snemma varð Móri óbrigðull og ágætur forystusauður. Auk þess var hann gæddur framúrskarandi þægð og vitsmunum, sem komu fram í öllum viðskiptum við hann. Ratvísi hans var frábær. Honum skeikaði aldrei að rata heim að Tungukoti í hríðum og náttmyrkri. Ef hann var leiddur, hljóp hann ljúfur og léttur við hlið manns, eins og best taminn hestur. Hann mátti reka einan hvert sem var, að eða frá heimili og í gegnum fé sem varð á leið hans. Ef maðurinn, sem var með hann, stansaði eða fór heim á bæi, þá beið Móri rólegur á meðan, hvort heldur hann var einn eða rekinn með öðrum kindum.

Í bréfi frá Jóni bónda Theodórssyni á Skarfhóli í Miðfirði stendur meðal annars þessi lýsing á hátterni Móra heima fyrir:

„Móri var mjög veðurglöggur. Þegar hann vissi á góðviðri hélt hann sig ætíð frammi við dyr eða fremst í húsi, annars innst í króarhorni ef hann vissi á illviðri, og var hann þá jafnan tregur til útgöngu og fyrst frá húsi.

Þegar Móri hagaði sér þannig var oftast tekið tillit til þess og féð þá rekið skemmra frá bænum. Þegar snögg áhlaup gerði, hvort sem féð var langt eða skammt frá húsunum, þá brást það aldrei að Móri skilaði því heim, þótt á móti væri að sækja verstu norðangaddhríðum.“ […]

Á vori hverju þegar Móra var sleppt úr húsi, þá fór hann strax norður á sínar bernskustöðvar á Stapafjalli. Þar gekk hann á hverju sumri á meðan hann hreyfði fót í þessum heimi.

Hér verður sagt frá sérstæðu fyrirbrigði af hátterni Móra, sem að mestu er skráð úr bréfi frá Theodóri [Jónssyni bónda í Tungukoti] sumarið 1933 til Sigurðar bróður hans, sem þá var fluttur til Reykjavíkur.

Vorið sem Móri var ellefu vetra kom hann í rekstri með öðru rúningsfé utan frá Stöpum. Þegar hann kom að Sauðadalsá með reksturinn skeði það undarlega tákn, að Móri vildi ekki ganga með fénu inn í réttina, en skýtur sér upp með réttarveggnum og leggst þar fyrir, lagði aftur augun og lá sem dauður væri.

Þýðingarlaust reyndist að fá hann til að hreyfa sig eða standa á fætur. Varð það að áliti manna, að sauðurinn væri dauðveikur eða jafnvel í andaslitrunum. Var nú sendur skyndiboði upp að Tungukoti til þess að segja Theodóri fréttirnar. Þá var hann að koma heim úr kaupstað. Brá hann þá við skjótt og með meiru hjarta- og kvíðafullur um líðan og afdrif vinar síns reið hann ofan að Sauðadalsá.

Þar fær hann þær fréttir, að þegar reksturinn var farinn og allir hættir að skipta sér af Móra, þá hafi hann risið upp alheilbrigður og fetdrjúgur tekið stefnu til fjalls. Eftir þessar fréttir ríður Theodór í skyndingu heim, en þá skeður það skrýtna við þessa sögu, að þegar heim kom þá var Móri þar fyrir og hlóp til húsa, þar sem Theodór losaði hann við reyfið.

Ekki verður önnur ályktun dregin af ferð Móra heim til sín í þetta sinn, en ekki til baka norður í hans kæru sumarhaga, en að hann hafi viljað skila ullinni. Líkur fyrir þessu háttalagi Móra virðast helst vera þessar:

Hann tekur það máski venju fremur nærri sér á gamals aldri – en hann var þá semsé orðinn ellefu vetra – að láta þvætta sér úr sínum gamla, góða sælureit, Stapafjalli, í bæjarrekstur með eilífu hundaargi sem venjulegt er þegar svo stendur á. Hefur honum fundist of hart rekið, en hann var því vanur að fá að ráða ferðum sínum og stilla í hóf með hvað hratt væri farið.

Vegna þessarar misbeitingar sest í Móra þrjóskublandin gremja, sem olli því að honum hugkvæmdist það hrekkjabragð að látast vera uppgefinn, veikur eða jafnvel dauður.

———-

(Mynd: Hrúturinn Frosti á Innri-Múla á Barðaströnd árið 2007. Nafn unga mannsins er Herðubreið ókunnugt. Úr Náttúrufræðingnum. Eigandi myndar: Sigurður Sigurðarson.)