Ósigrar herða mann, ef þeir verða ekki of margir: Willy Brandt (I)

Eftir Þröst Ólafsson

Ef það er rétt að lífsferill okkar sé mótaður af atburðum og aðstæðum æskunnar, einkum þó barnæskunnar, þá hefur Willy Brandt þurft að bera þungar byrðar.

Hann fæddist og ólst upp í öreigahverfi í Lübeck, óskilgetinn sonur óskilgetinnar móður. Var skírður Herbert Ernst Karl og fékk eftirnafn móður sinnar, Frahm. Ættartré hans var vægast sagt bæði óljóst og kræklótt. Öll barnæska hans einkenndist af örbirgð samfara baráttu gegn henni.

Segja má að hann hafi fæðst inní hreyfingu sósíalista. Öreigaumhverfið mótaði lífsferil fjölskyldu hans og afstöðu til þjóðmála. Bæði stjúpi og ætlaður afi svo og móðir voru virk í Þýska jafnaðarmannaflokknum, í verkalýðsfélaginu og neytendasamvinnufélaginu á staðnum. Willy var skráður í verkalýðsfélag frá unglingsárum til dauðadags. Þýskaland þessa tíma var fátækt land. Í stríðsbyrjun 1914 er helmingur þýskra launþega með tekjur undir skattleysismörkum. Það segir sína sögu.

Sjálfur verður hann virkur félagi í ungliðahreyfingu jafnaðarmanna þar í borg og ötull greinahöfundur í málgögnum sósíalista í Lübeck. Strax um fermingu er hann nefndur ´Sá pólitíski´ af skólafélögum sínum. Í skrifum hans frá þessum árum kemur ódrepandi baráttuvilji hans skýrt fram. Strax á þessum ungu árum kemur í ljós sá hæfileiki, sem fylgdi honum síðar, að geta myndað fjarlægð við fortíðina, til að eiga betur með að beina sjónum að framtíðinni. Þetta átti einnig við um persónur úr lífi hans.

Hann sagði síðar skömmu fyrir dauða sinn að við mættum ekki láta „drauga fortíðarinnar skekkja sýn okkar til framtíðar“. Þetta var hæfileiki sem bæði styrkti raunsæisskyn hans og hjálpaði honum til að rísa á fætur eftir ósigra, sem vissulega voru bæði margir og miklir.

Klofningur sósíalista og valdataka Hitlers

Eftir ósigurinn 1918 er Þýskaland í upplausn öll ár Weimarlýðveldisins. Vopnuð átök voru í Berlín og fleiri stórborgum. Þýski Jafnaðarmannaflokkurinn (SPD), sem var oftast við stjórnvölinn frá 1918 til 1930, gerði stöðugar málamiðlanir sem ekki leiddu til meiri stöðugleika eða innri friðar.

Willy Brandt fylgist með að heiman og heldur skrifum sínum áfram. Hann varð fyrir miklum vonbrigðum með flokkinn, sem honum fannst gefast baráttulítið upp fyrir öfgaöflunum frá hægri. Hann sagði síðar að það „væri hörmulegt að taka þátt í átökum og bíða ósigur – að gefast upp baráttulaust breytir hörmungunum í skrípaleik. Farsinn rænir þann sigraða því síðasta sem hann á, því dýrmætasta – sjálfsvirðingunni.“ Þannig voru ummæli hans þrjátíu árum síðar um framgöngu þýskra jafnaðarmanna á árum Weimarlýðveldisins.

Willy sagði sig því úr Jafnaðarmannaflokknum og gekk til liðs við klofningsflokk (SAP). Hann gerði það af sannfæringu; ekki til að skapa sjálfum sér pólitíska stöðu, eins og háttur er hérlendis, heldur af sannfæringu fyrir því að gamli krataflokkurinn hefðu brugðist og væri máttvana. Taka þyrfti upp baráttuna á öðrum vettvangi.

Willy upplifði með eigin augum upphaf nasistaeinræðisins árið 1933. Forystumaður jafnaðarmanna í Lübeck, Julius Leber, var laminn í klessu af SA-mönnum og settur í fangelsi. Willy hófst handa við að skipuleggja verkfall og mótmæli í Lübeck. Leber var tímabundið látinn laus en bannað að halda ræður. Á stærsta útfundi í Lübeck síðan á byltingarárinu 1918 kemur Leber með sundurskorið nef, bólginn munn og bindi fyrir augum og mælir aðeins eitt orð: „Frelsi“. Hér verður Willy vitni að því, hvað það þýðir að standa við sannfæringu sína.

Um þetta leyti breytir hann um nafn og heitir héðan í frá Willy Brandt. En flokkur sá (SAP), sem Willy er orðinn félagi í, er bannaður og forystumenn flokksins, sem ekki voru í steininum, lýsa því yfir að flokkurinn sé lagður niður. Nokkrir félagar, m.a. okkar maður, neita að viðurkenna þetta. Þeir halda leynilegan fund þar sem þeir ákveða að koma upp upplýsingaskrifstofu í Osló. Síðar er ákveðið að þangað skuli Willy fara.

Í marsmánuði 1933 berast honum leynileg skilaboð um að til standi að taka hann höndum. Það er nægilegt tilefni fyrir hann til að hraða undirbúningi undir flóttann, sem síðan gerist í aprílbyrjun 1933. Þó er þetta ekki fyrst og fremst ákvörðun til að bjarga lífi og limum, sem það vissulega einnig var. Þetta er meðvituð pólitísk ákvörðun, afleiðing pólitískrar sannfæringar. Það má líka segja að hann hafi ekki, ef móðir hans er frátalin, mikils að sakna í Lübeck.

Frá barnæsku var hann var utanveltu heima hjá sér, í skólanum sem og í pólitíkinni. Hann var kominn í útlegð áður en hann fór frá Lübeck. Hann átti eftir að vera utangarðs (draussen) og í stöðugri útlegð allt sitt líf. Um leið og þessi flótti er upphaf að áratuga baráttu hans gegn nasisma og einræði, sem síðar verður órjúfanlegur hluti hans sem stjórnmálamanns, er flóttinn einnig ósigur, fyrsti stóri ósigurinn í lífi hans. Vegna þess, eins og hann sagði síðar, varð hann meðlimur í hreyfingu sem brást. Henni tókst ekki að gera lýðum ljóst, hvílíkur óheyrilegur móralskur og mennskur óhugnaður var að gerast í Þýskalandi.

En Willy gafst ekki upp. Sjálfsvirðingin bannaði honum það. Sá eiginleiki átti eftir að fylgja honum í lífinu.

Á flótta í útlegð

Þegar Willy Brandt ákvað að flýja föðurland sitt skömmu eftir valdatöku Hitlers, hafði hann í farteskinu tvenns konar ásetning; annars vegar að berjast gegn Hitler og reyna að koma honum frá völdum, hins vegar að vinna að sameiningu þýska sósíalista sem voru þríklofnir.

Hann ritaði mikið í blöð, þó aðallega málgögn útlaga, sósíalista og blöð á vinstra vængnum. Hann mælti á norska tungu sem innfæddur. Greinar hans gegn Þýskalandi nazismans höfðu gert nafn hans nokkuð þekkt í Noregi og víðar á Norðurlöndum. Þá ferðaðist hann mikið milli höfuðborga í Evrópu svo og annarra stórborga sem ekki voru komnar undir járnhæl nazista.

Hann var í sífelldum erindagjörðum fyrir flokk sinn en einnig sem erindreki og fyrirlesari um ógnarstjórn nazista. Hann dvelur um stund á vettvangi borgarastríðsins á Spáni og verður þar vitni að níðingslegu morði útsendara Stalíns á félaga sínum.

Þrotlaus milliganga milli klofningshópa þýskra sósíalista erlendis í Evrópu reyndist árangurslausar. Hann varð að viðurkenna fyrir sjálfum sér að hann hafði beðið ósigur, engin leið sé að miðla málum milli jafnaðarmanna, sósíalista og kommúnista. Það sé engin þriðja leið til.

En það er ekki síst náið samstarf hans með ýmsum foringjum norska Jafnaðarmannaflokksins, sem og samningur Hitlers og Stalíns í ágúst 1939, sem gera það að verkum að hann stígur innra með sér skref í átt til jafnaðarmanna á ný. Af norska flokknum sér hann að stöðug endurbótastefna þjónar ekki aðeins best hagsmunum og þörfum verkafólks, heldur skilar þessi stefna einnig verulegum og áþreifanlegum árangri. Hvað síðara atriðið varðar, þá skrifaði hann pólitískum samherja að rangsýni hans og fleiri róttæklinga á þessum árum hafi verið fólgið í því að vanmeta að afturhald var þungamiðju ógnarstjórnar stalínismans, en ofmeta mikilvægi rússnesku byltingarinnar fyrir sögulega þróun.

Hann gefur út bækling í Osló um mitt ár 1939, sem er uppgjör hans við Sovétríkin, sem hann hafði aldrei hrifist af, en ekki gagnrýnt að marki heldur. Hann segir stefnuna þeirra tortímandi ógnarstjórn, og heldur áfram: „Það er þó engin sönnun þess að ekki sé hægt að koma á sósíalisma, reynslan sýnir að sósíalismi er meira en þjóðnýting framleiðslutækjanna. Sósíalismi verður að hvíla á frelsi og lýðræði, vilji hann reka pólitík sem getur staðið undir nafni hans.“

Segja má að þetta sé fæðingarstund hugmyndarinnar um „lýðræðislegan sósíalisma“ sem er órjúfanlega tengdur nafni Willy Brandts. Á bak við þessa hugmynd stendur engin flókin teóría eða úthugsuð samansúrruð hugmyndafræði, heldur djúpstæð reynsla. Þessi hugsun fær síðan eðlilegt framhald í Godesberger-prógrammi þýska Jafnaðarmannaflokksins 1959, en þar stendur þessi setning: „Sósíalismi verður aðeins að veruleika í lýðræði, meðan lýðræðið rætist aðeins þar.“

Heimkoman

Útlegðin hafði verið ósigur fyrir Willy Brandt. Honum hafði hvorki tekist þau ætlunarverk sín að sameina þýska sósíalista né að koma Hitler frá völdum. Hið fyrra var vonlaust. Hið síðara beið herja bandamanna.

Eftir að hann snýr aftur til Þýskalands, og fer að taka þátt í þýskum stjórnmálum, verður hann strax að þola mikinn mótvind og illgjarnan óhróður vegna fortíðar sinnar sem útlaga, en einnig sóðaskrif um uppruna sinn sem óskilgetins nafnskiptings. Þessu var honum einnig núið um nasir af eigin flokksfélögum. Ærumeiðingar í hans garð fylgdu honum allan hans pólitíska feril, alveg fram yfir kanslaraár hans. Meira að segja Adenauer tók þátt í þeim til að reyna að gera hann tortryggilegan í augum þýskra kjósenda. Þar við bættust slúðurfréttir um meint eða sönn kvennamál hans, sem slegið var upp og gert að umræðuefni, meðan aðrir stjórnmálamenn gátu stundað framhjáhald sitt í næði.

Hann tók allan þennan óhróður afar nærri sér enda hörundsár, fannst hann ekki eiga hann skilinn og var alltaf jafn viðkvæmur fyrir honum. Sumir stjórnmálamenn lenda í svona gjörningum um stundarsakir. Willy þurfti að bera þetta ok allt sitt líf.

(Fyrri hluti. Seinni hluti er hér.)